Is bewustzijn het fundament van de werkelijkheid?
Wat is bewustzijn? In een boeiende podcast van NRC Audio presenteren Wouter van Noord, NRC-journalist en Jessica van der Schalk, filosoof van de denktank Freedom Lab antwoorden op deze boeiende vraag uit de moderne wetenschap. Is het een mysterie of is er een antwoord mogelijk? Maakt bewustzijn de werkelijkheid?
Kijken naar bewustzijn blijkt een lastige zaak. Dit is te vergelijken met ogen die naar ogen willen kijken. Kunnen we er wel iets over zeggen? Is het niet gewoon een mysterie dat bewustzijn? Toch waagden de journalistieke podacastmakers van NRC zich aan de vraag hoe kunnen wij ervaren en wat de aard van de werkelijkheid is. Ze nodigden filosoof Emanuel Rutten uit om erover van gedachten te wisselen. Hij schreef er een ooit proefschrift over en later het boek En dus bestaat God.
Grond van de werkelijkheid
Hij stelt de vraag: komt bewustzijn voort uit de hersenenen? “We zijn er zo langzamerhand aan toe om te erkennen dat bewustzijn, mind of geest bestaat. Dat die volstrekt eigensoortig is, een volstrekt eigen aard heeft en dat deze radicaal verschilt van de stof, de materie. Ook is bewustzijn oorspronkelijk fundamenteel. Dit betekent dat het onherleidbaar is tot iets anders. Het is een fundamenteel bestaan, dus iets wat niet tot een ander soort bestaan kan worden herleid. Het bewustzijn vormt zo mede de grond van de werkelijkheid.”
Een nogal radicale en verfrissende nieuwe visie uit de mond van een areligieuze wetenschapper.
Verschuiving in het denken
In de podcast stelt Emanuel dat we overal aan kunnen twijfelen, maar niet aan het bewustzijn. “Het feit dat dát je denkt, twijfelt, er bent en er denkend te zijn, maakt dat je al niet aan die ervaring kunt twijfelen. Ons mentale leven en bewustzijnsleven is onbetwijfelbaar.”
Breinwetenschappers kijken naar breintoestanden en hoe er gedacht wordt op fysiek niveau. Dit betreft dan het waarneembare deel van de geest. Ze zoeken naar de relatie tussen geest en materie.
“Je kan de ervaringswereld wel onder woorden brengen, maar dan is niet gezegd wat het bewustzijn ervan precies is.”
Kwantumwetenschappers
Emanuel denkt dat het denken over bewustzijn aan het schuiven is. Lang is geprobeerd om het als een illusie af te doen, dat het er niet zou zijn. Maar dan houd je toch nog de ervaring van de illusie over en dus is er toch weer bewustzijn. Vanuit de kwantumwetenschap komt het idee naar voren dat bewustzijn een fundamentele eigenschap is van de natuur. Verschillende nobelprijswinnaars onderschrijven die aanname. Zij vonden dat het waarnemen van een systeem door een waarnemer het systeem verandert. Je hebt dus de waarnemer nodig om te begrijpen wat het is. Zo werd degene die observeert subject van het onderzoek, eenvoudig omdat diens aandacht of bewustzijn de uitkomst van het onderzoek blijkt te beïnvloeden.
Drie opvattingen
Emanuel wijst op drie opvattingen over bewustzijn dat hij gelijkstelt aan geest en mind of ‘Geist’.
Ten eerste is er de gedachte dat geest en stof aan elkaar gelijk zijn, geest = stof. Geest bestaat uit pulsjes in je brein. hersentoestanden zijn mentale toestanden. Wij zijn ons brein, de mens is een machine. Dit noemt hij het identiteitsdenken.
De tweede opvatting is dat geest en stof niet gelijk zijn, maar dat het bewustzijn wordt geproduceerd door het brein. Stof produceert dan geest. Dit noemt hij het emergentiedenken. Uit de stof komt iets niet-materieels voort. Er is dus stof en niet-stof, en de stof leidt. In deze opvatting kan het bewustzijn zelf niets veroorzaken. Dit is echter in de kwantumwetenschap onwaar gebleken, zie de proef met het kijken naar het gedrag van licht. Zoek je een lichtgolf dan zie je die, zoek je een deeltje, dan zie je die eveneens, maar niet tegelijkertijd. Bewustzijn zou geen oorzakelijkheid kunnen hebben in deze opvatting Als je bijvoorbeeld angst voelt, betekent dit niet dat dit de reden zou zijn van het wegrennen, dat wordt slechts door actieve neuronen veroorzaakt, volgens de emergentiedenkers. Dat is, weten we, natuurlijk niet het geval.
De derde opvatting is een dualistische: geest en materiële zijn onafhankelijk en los van elkaar staande dingen. Twee realiteiten die elkaar beïnvloeden en die elkaar niet nodig hebben. Ze vinden elkaar. Geest kan in beginsel los van de materie bestaan. Bij de mensen is die wel met de materie verbonden. Ze gaan dan in interactie met elkaar. Deze opvatting heeft verstrekkende consequenties. Wie ben ik na de dood? Ben ik mijn geest of mijn lichaam? Als je erkent dat materie reëel is en dat er ervaring is, een binnenperspectief, dan is een bewustzijn niet gelijk is aan de stof en dus van een andere aard. Zo kom je op deze derde opvatting. Geest en stof beïnvloeden elkaar hier. Neem het voorbeeld van het vormen van intenties. Je wil wat en je gaat je lichaam bewegen. Dan is er interactie tussen beiden. Emanuel noemt deze derde opvatting daarom het interactie dualisme.
Hiernamaals
Emanuel: “Bewustzijn is een fundamenteel aspect van de wereld dat zich niet verder laat herleiden. Wel kun je alle aspecten in kaart brengen: denken, voelen, willen, voorstellen, begeren, visualiseren, hopen, verwachten, plannen, beschrijven, etc. Ook kun je graden van bewustzijn gaan onderscheiden. maar bewustzijn zelf is onherleidbaar en niet nader analyseerbaar.”
Onkenbaar en wat we god hebben genoemd, vroeg Jessica hem. “God is een onstoffelijk iets. er is zoiets mogelijk, maar daarmee bedoel ik niet iets bijbels”, aldus de filosoof.
Bewustzijn is dus volgens hem fundamenteel en de oorsprong van de werkelijkheid. Emanuel: “Als we louter bewustzijn zijn, zijn we werkelijk verantwoordelijk voor wat we doen. Dan is het werkelijk aan ons om te bepalen wat we doen en kunnen we niet de neuronen de schuld te geven of bijvoorbeeld de hersenen. Wij zijn aanspreekbaar op ons gedrag, in vrijheid. Je bent zelf aan zet, niet je lichaam of je neuronen. Zoals een stuurman een schip nodig om te varen, zo heeft een geest een lichaam of brein nodig om te leven.”
De podcastserie Future affairs is gratis te beluisteren op NRC Audio.
Dit Koorddanser-artikel past in onze zoektocht naar de essentie van het bewustzijn. Reageren: welkom via de mogelijkheid hieronder of op redactie@kd.nl.
Klik hier voor de opvatting van Pim van Lommel bewustzijn op deze site
