Een attribuut voor Spinoza’s Ethica: de Liefde
Spinoza kennen we van onder meer de beroemde Ethica. Daarvan verscheen een prachtige nieuwe editie bij uitgeverij Damon. Dankzij de voetnoten van Maarten van Buuren in de Ethica komt de bijna 500-jarige filosoof tot leven. Reden om met nieuwe zin in gesprek te gaan met Spinoza. Ook om een belangrijk ‘attribuut’ met hem te bespreken: een nieuw attribuut voor Spinoza’s Ethica, de liefde.
Als liefhebber van Spinoza was zijn werk in mijn boekenkast gevat in een – intussen vergeelde – pocketuitgave die ik ooit in een ramsj kocht. Maar nu, Maarten van Buuren heeft met de nieuwste editie van de Ethica als Spinoza-kenner weer iets moois op papier gekregen. Als hobby-filosoof en spiritueel onderzoeker herlees ik deze editie. Zijn uitgebreide voetnoten en verhelderende toelichtingen maken deze editie (nog) aantrekkelijker voor een breed publiek. Zozeer dat ik met Spinoza’s filosofie in gesprek raakte over een nieuw ‘attribuut’ voor Spinoza’s Ethica.
Ketter
Even kort iets over held Baruch de Spinoza (1632-1677). Hij mag gerust de filosofische trots van de Lage Landen genoemd worden. Al vormde hij bij leven een outcast in het joods-religieuze milieu. De reden? Teveel een vrijdenker. Dat Spinoza impliceerde dat de duivel eigenlijk niet als zodanig bestond, maar ‘gewoon’ uit god zou komen, stond gelijk aan ketterij. Daarnaast beredeneerde hij de vrijheid van het individu. Ook de immanentie van God in de natuur gold als vloeken in de – niet alleen joodse – kerk. Weg met die heiden dus.
Op de schouders van de stoa (wijsheid van acceptatie) en fenomenologen (aandacht voor ervaring), bracht Spinoza met zijn Ethica een nieuwe filosofische stroming op gang. Maar net als door Emmanuel Levinas als fenomenoloog te bestempelen, doen we ook Spinoza’s filosofische bereik tekort door hem als grondlegger van het ‘rationalisme’ af te doen.
Ontmoeting
Wat zou er gebeuren als ik Spinoza zelf kon ontmoeten en met hem in gesprek kon gaan over zijn Ethica? In zijn Ethica beschrijft hij hoe alles wat bestaat, voortkomt uit één oneindige ‘substantie’: God of Natuur. Ik zet zijn begrippen tussen aanhalingstekens, want filosofen als Spinoza geven woorden dikwijls een geheel nieuwe lading en betekenis. Deze ‘substantie’ drukt zichzelf uit via ‘attributen’ zoals Denken (geest en alle ideeën) en Uitgebreidheid (alle lichamen en ruimtelijke vormen, de natuur). Alles wat wij meemaken, zijn volgens hem verschijningsvormen (‘modi’) van deze ‘attributen.
Maar ik vroeg me af: waarom zijn Denken en Uitgebreidheid wel attributen, maar Liefde niet? Zou dat een nieuw attribuut voor Spinoza’s Ethica kunnen zijn?
Denken en de geest determineren, en Uitgebreidheid of natuur diversifiëren, zijn alles onderscheiden. Wat is het dat beide verbindt? Daarvoor vormt liefde een krachtige kanshebber, was mijn idee bij herlezing van deze nieuwe editie van Maarten van Buuren. Liefde is dé universele en basale kracht die verbindt.
Laat ik het eens aan Spinoza voorleggen. In deze denkbeeldige dialoog leg ik dit idee voor aan Spinoza. Eerst twijfelt hij, maar uiteindelijk… schreven we samen een nieuw manifest.
Voorstel
“Goedemorgen, meneer Spinoza. Dank je dat je even tijd voor mij hebt. Zullen we tutoyeren?”
Spinoza: “Prima, moderne tijden. Altijd bereid tot een redelijk gesprek. Wat houdt je bezig?”
“Ik heb je Ethica opnieuw gelezen. Prachtig, helder opgebouwd, indrukwekkend. Maar ik mis eigenlijk iets. Mag ik een voorstel doen?”
Spinoza kijkt wat voorzichtig: “Je mag altijd voorstellen doen. Maar wees voorbereid op een streng antwoord.”
“Mijn idee is dit: je spreekt over Denken en Uitgebreidheid als de manieren waarop de ‘substantie’, God, zichzelf uitdrukt, in twee ‘attributen’ dus. Je stelt in je definitie 6 in deel 1 van de Ethica letterlijk dat er oneindig veel ‘attributen’ kunnen zijn. Maar waarom zou Liefde geen ‘attribuut’ kunnen zijn? Liefde lijkt mij minstens zo’n fundamentele uitdrukking van de ‘substantie’, of God. Ze bindt immers wat Denken en Uitgebreidheid uiteendrijven.”
De verbindende kracht
Spinoza fronst dan wellicht: “Liefde? Liefde is een affect, een passie die ontstaat wanneer wij vreugde ervaren door iets buiten onszelf. Geen zelfstandig attribuut.”
“Dat begrijp ik. Maar stel je voor: Denken spreidt ideeën uiteen. Uitgebreidheid spreidt lichamen uiteen. Waar is de kracht die alles verbindt? Liefde zou dan niet zomaar een passie zijn, maar een wezenlijke manier waarop de ‘substantie’ zichzelf toont: als vereniging, als eenheid.”
Spinoza denkt dan na, wrijft over zijn kin: “Je beweert dus dat Liefde niet slechts een gevolg is van ons begrip, maar een oorspronkelijke uitdrukkingsvorm van God zelf, een attribuut?”
“Precies. Zoals het licht zich niet alleen verspreidt, maar ook alles zichtbaar maakt en samenvoegt tot één wereld.”
Ommekeer
Spinoza langzaam glimlachend: “Dit is… niet geheel onredelijk. Misschien heb je gelijk: als de substantie werkelijk oneindig is, moet zij zich ook uitdrukken als kracht van vereniging, niet enkel als kracht van differentiatie.”
“En Liefde is dan geen losse emotie, maar een eeuwige kracht die alles doordringt. Niet enkel in mensen, maar in het hele bestaan.”
Spinoza: “Je drijft mij tot ketterij tegen mijn eigen boek. Maar vooruit – als wij zo redeneren, moeten wij redeneren tot het einde. De ware vrijheid van de mens zou dan bestaan in niet alleen helder denken (Denken), niet alleen zijn plaats kennen (Uitgebreidheid), maar ook bewust participeren in de universele liefde die alles bijeenhoudt.”
“Je idee van amor Dei intellectualis wordt hiermee verdiept. Niet alleen liefde tot God, maar liefde als God.”
“Oke, laten we dan samen deze nieuwe bladzijde voor de Ethica schrijven.”
En zo schreven we het volgende:
Manifest over het attribuut Liefde
Definitie:
Liefde is het attribuut waardoor de substantie zichzelf uitdrukt als eeuwige vereniging en samenhang van alle modi.
Stelling:
Zoals uit de aard van Denken de orde van ideeën volgt, en uit Uitgebreidheid de orde van lichamen, zo volgt uit Liefde de orde van verbondenheid die alle dingen in harmonie samenbrengt.
Gevolg:
Een geest die handelt vanuit inzicht én verbondenheid, leeft niet alleen volgens de rede, maar ook volgens de eeuwige Liefde.
Modi:
Bijvoorbeeld de verbinding tussen wezens, zoals diepe vriendschap of verbondenheid; één-zijn met de natuur, zoals de mystieke ervaring en morele vreugde, zoals het ervaren van geluk niet als individueel succes, maar als deelhebben aan een grotere orde. Deze modi zijn niet gebaseerd op passieve emoties, zoals angst of begeerte, maar op een actieve ervaring van eenheid.
Slotgedachte:
Vrijheid is inzicht, maar ware zaligheid is inzicht vervuld met liefde.
Misschien blijft Spinoza’s Ethica nog altijd in beweging, net zoals de liefde zelf.
Baruch de Spinoza, Ethica, vertaald en ingeleid door Maarten van Buuren, Damon, Eindhoven, 2025.
Er is ook een reflectieweek door ISVW met Maarten van Buuren van 11 tm 15 augustus 2025. Meer>>
Lees hier meer over de liefde.
Ontdek meer over Emmanuel Levinas
