Spiritualiteit in de filosofie van Emmanuel Levinas

De filosofie van Emmanuel Levinas wijkt af van dominante opvattingen over bewustzijn in de westerse filosofische traditie. Waar veel filosofen bewustzijn beschrijven in termen van reflectie, representatie of cognitieve processen, stelt Levinas een radicaal relationeel en ethisch bewustzijn centraal.

In klassieke categorisaties van visies op bewustzijn — zoals fenomenologische en spirituele benaderingen — past zijn werk niet eenvoudig in een enkel vakje. De vraag is dan ook: waar kunnen  we Emmanuel Levinas plaatsen? Is hij te beschouwen als een fenomenoloog pur sang of verdient zijn denken eerder een plek binnen de spirituele of contemplatieve benaderingen van bewustzijn?

Volgens mij bevindt Levinas zich op het grensvlak tussen de fenomenologie (categorie 3, zie kader) en de spiritueel-contemplatieve tradities (categorie 4), met sterke raakvlakken aan beide, maar een unieke positionering in zijn radicale ethische focus.

Bewustzijn als ethische ontvankelijkheid

In tegenstelling tot traditionele fenomenologen zoals Husserl en Heidegger, die bewustzijn analyseren als gericht op objecten of als zijnde-in-de-wereld, introduceert Levinas een nieuwe invalshoek: het bewustzijn als aangesproken worden door de Ander. Niet het kennen, maar de verantwoordelijkheid vormt het fundament van het subject. Bewustzijn is volgens Emmanuel Levinas geen neutrale spiegel van de werkelijkheid, maar een kwetsbare ontvankelijkheid voor een morele roep die van buiten komt.

Deze ethische roep manifesteert zich in het gelaat van de Ander, dat niet gereduceerd kan worden tot een object van waarneming of begrip. Het gelaat confronteert het ik met een onmiddellijke morele plicht, nog vóór er sprake is van reflectie of deliberatie. Daarmee plaatst Emmanuel Levinas de ethiek voorafgaand aan epistemologie en ontologie. In die zin verlegt hij het bewustzijn van een cognitief-filosofisch naar een relationeel-moreel terrein.

Fenomenologie als vertrekpunt

Levinas’ denken is stevig geworteld in de fenomenologische traditie. Hij studeerde bij Husserl en Heidegger, en zijn filosofische methode blijft fenomenologisch in die zin dat hij zich richt op de eerste-persoonservaring. Ook zijn bijzondere stijl van schrijven — met aandacht voor het concrete, het ervarene, en het niet-reduceerbare — toont zijn fenomenologische wortels.

In de context van een classificatie van bewustzijnsopvattingen zou zijn visie dan ook logisch passen in categorie 3: de psychologische en fenomenologische benaderingen. Binnen deze categorie biedt Emmanuel Levinas een tegenstem tegenover objectiverende visies op bewustzijn. Hij sluit aan bij andere existentiële fenomenologen zoals Merleau-Ponty en Sartre, maar met een scherpere nadruk op de ethische dimensie van de menselijke ervaring.

Het spoor van het heilige

Toch is er meer aan de hand. Wie Levinas leest, merkt al snel de religieuze resonantie in zijn werk. Termen als ‘het gelaat’, ‘de roeping’, ‘de Ander’ (met een hoofdletter) en ‘de eindeloze verantwoordelijkheid’ roepen een spirituele atmosfeer op. Bovendien verwijst hij regelmatig naar joodse religieuze bronnen, vooral de Talmoed en het denken van de rabbijnen. In Totalité et Infini (Totaliteit en oneindigheid) suggereert hij dat de Ander niet enkel een menselijk wezen is, maar een spoor van het goddelijke. Hij spreekt zelfs over God als ‘dat wat zich onttrekt aan aanwezigheid, maar zich aandient in de Ander’.

Deze spirituele component roept de vraag op of Levinas’ bewustzijnsvisie ook – of misschien beter – past binnen categorie 4: de spirituele en contemplatieve benaderingen van bewustzijn. In boeddhistische en Vedantische tradities wordt bewustzijn vaak gezien als een ervaring van overgave, transcendentie of vereniging met het andere. Emmanuel Levinas’ idee van het ik dat zichzelf opgeeft in dienst van de Ander, zonder hoop op wederkerigheid, doet denken aan diezelfde beweging van zelfoverstijging die centraal staat in mystieke tradities. Bovendien is zijn nadruk op verantwoordelijkheid en ‘dienende subjectiviteit’ verwant aan spirituele ethiek in onder meer soefisme en christelijke mystiek.

Tussen de categorieën in

De visie van Emmanuel Levinas op bewustzijn laat zich dus niet eenduidig indelen in de traditionele schema’s. Hij valt niet samen met klassieke spirituele systemen die spreken van een ziel, reïncarnatie of een universeel bewustzijn. Tegelijkertijd overstijgt hij de grenzen van de fenomenologie door bewustzijn niet alleen te beschrijven, maar moreel op te laden en existentieel te openen naar iets wat het eigen ik overstijgt. Dit ‘iets’ is niet objectief kenbaar, maar wordt slechts ervaren in de ontmoeting — een structuur die verwant is aan spirituele openbaring.

De meest zorgvuldige indeling zou mogelijk zijn om Emmanuel Levinas te plaatsen op het kruispunt tussen categorie 3 en 4. Zijn denken laat zien dat filosofie en spiritualiteit elkaar niet hoeven uit te sluiten. Misschien is het zelfs zo dat zijn werk een brug vormt tussen het innerlijke onderzoek van de fenomenologie en de morele diepgang van spirituele tradities. In een tijd waarin bewustzijn vaak psychologisch of neurologisch wordt gereduceerd, herinnert Levinas ons eraan dat bewustzijn ook een ethische oproep kan zijn — en dat die oproep het diepste mysterie in zich draagt.

Ewald Wagenaar m.m.v. ChatGPT.

Zes (deels overlappende) visies op bewustzijn: een beknopt overzicht

1. Filosofisch-theoretisch
Bewustzijn wordt beschouwd in termen van metafysische structuur: van Descartes’ dualisme tot fysicalistische en functionele verklaringen. Panpsychisme en idealisme (zonder religieus kader)  bieden alternatieven waarin bewustzijn fundamenteel of primair is. Centrale vraag: wat is bewustzijn?

2. Neurowetenschappelijk
Hier draait het om hersenactiviteit en informatietheorie. Modellen proberen bewustzijn meetbaar te maken. Bewustzijn is een functie van de hersenen.

4. Fenomenologisch-psychologisch
Deze benadering focust op de beleving vanuit de eerste persoon. Filosofen als Husserl, Merleau-Ponty en Levinas beschrijven bewustzijn als intentioneel, belichaamd of relationeel.

5. Spiritueel-contemplatief
In religieuze tradities wordt bewustzijn vaak gezien als verbonden met het goddelijke of als een proces van bevrijding. Denk aan boeddhisme, Vedanta en mystieke ervaringen. Belangrijk is hier de notie van een verbinding met iets hogers, groters en individu-overstijgends.

6. Kunstmatig en computationeel
Deze visie onderzoekt de mogelijkheid van bewustzijn in machines en AI, vaak gebaseerd op functionalisme of informatietheorie.

Literatuur:

Dennett, D. C. (2009). Het bewustzijn verklaard. Olympus.
(Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 1991)

Kleij, J. (209). De filosofie van Emanuel Levinas in haar samenhang verklaard voor iedereen. Klement.

Levinas, E. (2021). Totaliteit en oneindigheid. Boom.
(Vertaling van: Totalité et Infini, 1961)

 Levinas, E. (2003). Het menselijk gelaat: Essays. 8e druk. Ambo.
(Ed: A. Peperzak))

Levinas, E. (1995). Anders dan zijn of voorbij het wezen (A. Kalshoven, Vert.). Ambo.

Levinas, E. (2004). Ethisch en oneindig: Gesprekken met Philippe Nemo (C.J. Huizinga, Vert.). Kok.
(Vertaling van: Éthique et infini, 1982)

Peperzak, A.T. (1990). Vragen naar de zin: Proeven van wijsbegeerte. Kok.

Klik hier voor meer over filosofie op deze site.