De heelwording van de oergodin

Het gendernieuws wordt sinds eind 2017 gedomineerd door de #metoo-beweging. In welke mate-en/of hoedanigheid mag een vrouw seksueel benaderd worden in het sociale verkeer? Een stokoude vraag, zo blijkt als we de geschiedenis van de oergodin en de westerse vrouwbeelden beschouwen.

Door Annalin van Putten

Deze vraag over de seksuele benadering van de vrouw is niet opmerkelijk te noemen wanneer je de ontwikkeling van de vrouwelijke identiteit naloopt in de geschiedenis.

Het oorspronkelijke beeld van de vrouw, de oergodin, was in positieve zin verbonden met seksualiteit. Namelijk als symbool van vruchtbaarheid en de scheppende kracht. De vrouwelijkheid heeft sinds de verschuiving van de matriarchale naar de patriarchale wereld een haast destructieve en vernietigende relatie (opgelegd) gekregen met seksualiteit. Het seksuele karakter van het vrouwbeeld is naar mijn idee heel bepalend geweest voor de geringe status die de vrouw in de geschiedenis toebedeeld heeft gekregen. Het meest dominante vrouwelijke archetype in de ontwikkeling van de vrouwelijke identiteit is die van ‘de hoer’ gebleken.

#Metoo

Loes Reijmer deed voor een artikel in de Volkskrant  onderzoek naar de generatiekloof tussen ‘oude-en jonge’ feministen. Ze stelt dat in de #MeToo-discussie twee generaties vrouwen tegenover elkaar staan. De jonge garde feministen wil verandering terwijl hun oudere zusters gruwen van de slachtofferrol. Verwijzend naar een eveneens recent Volkskrant artikel van Hooghiemstra, met als kop ‘#MeToo kenmerkt zich door een humorloos, eendimensionaal puritanisme’, stelt Reijmer het volgende. Vrouwen zouden zichzelf neerzetten als ‘halve heiligen’ die de misdragingen van mannen ‘lijdelijk bezien en ondergaan’. Als we niet oppassen stevenen we af op een Renaissance van het Victoriaanse tijdperk waarin vrouwen pretenderen geen lage driften te hebben. In de talkshow van Pauw stelde ze vervolgens: ‘door #MeToo zijn we helemaal terug bij het beeld van de vrouw als slachtoffer’.

Reijmer en Hooghiemstra lijken een opvallend keerpunt in het hedendaagse vrouwbeeld te signaleren. Door te stellen dat we terug bij af zijn wat betreft de rol van de vrouw als slachtoffer, plaatsen zij de manier waarop er met de seksualiteit van vrouwen wordt omgegaan in een historische beweging. Bestuderen hoe de vrouw zich in de geschiedenis, met name in een religieuze context heeft gemanifesteerd, stelt ons in staat om handvatten te vinden om de #metoo beweging op een waardevolle manier te plaatsen in het debat over de emancipatie van de vrouw. Lukt het om eindelijk het beeld van slachtoffer af te werpen, en onze seksualiteit toe te eigenen?

Van de ‘heilige sekse’ naar de vrouw als symbool van seks

Het archetype van de hoer lijkt in deze tijd opnieuw dominant te worden. Het gaat in discussies immers nog steeds niet per se over het vrouwelijke- en vrouwelijke eigenschappen in de meest brede zin van het woord. Is deze discussie in die zin bevorderlijk voor de emancipatie van de vrouwelijke identiteit? Want wat wordt hier wezenlijk mee hersteld als het gaat om het (dominante) vrouwbeeld? In de loop van de geschiedenis is de seksuele lading in de beeltenis van de vrouw gekanteld van de godin van de vruchtbaarheid naar een meer aardse, fysieke representant van seksualiteit. Daarbij is het beeld van de vrouw ook verschoven van een moeder, symbolisch uitgedrukt aan de hand van grote borsten en brede heupen, naar een meer seksueel aantrekkelijk beeld van de vrouw.

Filosofe Lisette Thooft stelt in haar boek De onverzadigbare vrouw (en de afwezige man) dat  de vrouwelijke seksualiteit in sinds de oertijd gekoppeld werd aan macht. Seks is lang mysterieus geweest voor mannen. Hoewel ze er niet konden aan weerstaan, waren ze er tegelijkertijd bang voor. Omdat ze zichzelf moesten verliezen om tot een orgasme te komen. Het maakte hen weerloos en vrouwen wisten dat.

Weerloos

Vanuit deze weerloze positie zal de man zich vervolgens gaan keren tegen de vrouwelijke seksualiteit, op een vrij rigoureuze manier. De seksuele kracht, en alles wat daarmee samenhangt aan onafhankelijkheid, macht, dominantie en vrijheid, zal bestreden -en teruggedrongen worden bij de vrouw. Vrouwelijke seksualiteit wordt door invloedrijke mannen in de geschiedenis tot synoniem van zonde-en gevaar gemaakt. Er werd hierbij met name gemikt op vrouwen die zich niet afhankelijk maakten van hun tijdgenoten en hun maatschappelijke context, maar daar een eigen weg in trachten te vinden. Zich daarbij volledig afstemmend op hun eigen (intrinsieke) behoeftes. Hun ‘daden van onafhankelijkheid’, en hun ‘eigenzinnige gedrag’ werd door tijdgenoten, lees: mannelijke tijdgenoten, al snel afgedaan als zondig-en onaangepast. Sterker nog ze kregen het meest doeltreffende stigma denkbaar voor vrouwen: ‘hoer’. Opmerkelijk genoeg werd onafhankelijkheid bij vrouwen in de geschiedenis al snel synoniem voor hoer.

Seksualisering

Zo zijn Lilith en Maria Magdalena mede dankzij de Christelijke kerk gereduceerd tot ‘slavinnen van hun lichaam’, zich daarbij volledig concentrerend op de ‘meest dominante’ genotsprikkel: de seksuele lust.

Zelfs de meer volgzame Eva, als ‘opvolgster’ van de té assertieve en onafhankelijke Lilith, zou in overlevering als zondig, verraderlijk en listig worden neergezet, die door middel van haar verleidingskunsten de mens ten val heeft gebracht. De kwaliteiten -en geleverde prestaties van bijvoorbeeld een Lilith en Maria Magdalena werden maar al te graag geschrapt uit de uiteindelijke Bijbel.

De ‘seksualisering’ van het vrouwelijke in de geschiedenis is vervolgens bepalend geweest voor het ontstaan van de verschillende archetypes met betrekking tot het vrouwelijke. Seks speelt bij alle archetypen een grote rol. De archetypen ‘hoer’ en ‘heks’ zijn in beeld-en omschrijvingen direct verbonden aan seksualiteit. De archetypen ‘heilige’ en ‘heilige moeder’ eveneens, en wel in de zin dat er bij deze archetypen bewust -en actief afstand wordt genomen van alle seksuele aspecten in de vrouw-en vrouwelijke representatie. De nadruk bij de beeltenis van de vrouw is hiermee meer op het uiterlijk –dan op het vermogen van de vrouw gaan liggen.

Onderzoek

Uit het onderzoek van Maartje Laterveer blijkt dat het loskoppelen van uiterlijk, en het seksueel aantrekkelijk (moeten) zijn, en van de vrouwelijke eigenschappen-en vermogens tot op de dag van vandaag plaatsvindt. Laterveer stelt dat er in de huidige maatschappij sprake is van een toenemend belang van uiterlijk. Er is volgens Laterveer echter een verschil. Mannen worden vooralsnog niet onzekerder van de toegenomen druk op hun uiterlijk. Volgens studie van het SCP zijn jonge vrouwen nog steeds het minst tevreden met hun uiterlijk. Vrouwen tot vijfendertig jaar laten bovendien een negatiever zelfbeeld zien dan mannen, ook al vallen ze binnen gezonde normen waar het hun lichaam betreft.

Volgens Giselinde Kuipers komt dat omdat zij hun mannelijkheid ook nog aan andere dingen kunnen ontlenen: ‘Er zijn voor mannen ook andere manieren om een echte man te zijn of een goede man. Dat is een wezenlijk verschil. Voor vrouwen zijn er eigenlijk niet of nauwelijks opvattingen van vrouwelijkheid die niet ook iets te maken hebben met uiterlijk. En die niet ook impliceren dat andere mensen jou op je uiterlijk beoordelen’.

Terugkijkend in de geschiedenis is het dus opmerkelijk te noemen dat de moderne vrouw alsnog terugvalt op haar seksuele identiteit, door zich zélf te concentreren op haar uiterlijk, en op het naar buiten brengen van zichzelf als seksueel aantrekkelijk. De identiteit van de moderne vrouw baseert zich klaarblijkelijk ergens nog op oude patronen als het gaat om zelfexpressie-en zelfrealisatie. Ook de moderne vrouw ontleent haar vrouwelijkheid aan haar uiterlijk, en aan haar status van seksueel wezen. Sterker nog, in haar uiterlijk en haar seksuele status ligt haar vrouwelijkheid.

‘Weg’ van het (vrouwelijke) seksuele lichaam

Het antoniem van de vrouw als hoer leek de vrouw zonder enige vorm van seksuele context te zijn. Jacob Slavenburg stelt in zijn boek dat Maria niet werd vereerd als vrouw, maar juist als niet-vrouw. Ze was volgens kerkvaders de moedermaagd in wie Christus direct door God was verwekt. Lust was daarbij niet aan de orde geweest en ook niet zo iets smerigs als seksualiteit.

Vrouwen die zich in de geschiedenis nadrukkelijk buiten een seksuele context profileerden waren de virgines Christi. Volgens Michiel Nuyttens waren  de zogenaamde virgines Christi of maagden van Christus in de primitieve kerk erg talrijk. Deze vrouwen maakten de bewuste keuze om hun leven aan God te wijden, en zich volgens Nuyttens daarmee verzetten tegen de beperkingen die hen traditioneel op basis van hun geslacht werden opgelegd. Het vergde volgens Nuyttens een zekere moed om zich als geestelijke dochter te manifesteren. Zodra vrouwen door hun kledij en gedrag hun bedoeling kenbaar maakten om vroom te leven in de wereld, ontstond er onenigheid over hun goede bedoelingen. Erger nog, ze waren soms voorwerp van hoon en spot, door ze ‘kwezel’ of ‘marol’ te noemen.

De geestelijke dochters creëerden een buitengewone werkelijkheid voor zichzelf. Een werkelijkheid waarin de vrouw zelfstandig een leven kon opbouwen, vermoedelijk op een manier zoals zij in grote lijnen voor zichzelf in gedachten had. Deze vrouwen kenden in tegenstelling tot hun vrouwelijke stad-of dorpsgenoten wel degelijk een respectabele status, juist door niet naar hun ’typische’ vrouwelijke (laag-instinctieve) aard te handelen. Zij konden daar in figuurlijke zin boven staan, hetgeen klaarblijkelijk enig respect afdwong. Ironisch genoeg speelt seksualiteit ook bij deze groep vrouwen een dominante rol, en wel in de zin dat zij daar dagdagelijks op een vrij nadrukkelijke manier afstand van doen. Hun levensstijl, gedrag en uiterlijk vertoon is zedig, sober, bescheiden en vroom. Elke vorm van genot lijkt uitgebannen te zijn in de levens van deze vrouwen, met vermoedelijk als doel de grootst mogelijke bron van genot (-en in die tijd ellende): het seksuele genot daarmee ook te kunnen dresseren. Wanneer je dus als vrouw niet gereduceerd wilde worden tot een (seksueel) lichaam, en een respectabel bestaan voor jezelf wilde opbouwen, diende je jezelf te ‘ontdoen’ van alles wat naar seks-en seksualiteit neigt.

De oergodin op zoek naar een moderne seksuele identiteit                              

We kunnen dus stellen dat er in de ontwikkeling van de vrouwelijke identiteit sprake is geweest van twee dominante vrouwelijke archetypen; ‘de hoer’ en ‘de heilige (moeder)’. Het vrouwbeeld ‘de hoer’ werd door maatschappij en kerk opgelegd aan de vrouw, en de vrouw kon zich van dit stigma bevrijden door de seksuele aspecten in haar wezen te onderdrukken; te ‘ontkennen’ als het ware. Seksualiteit (-bij de vrouw) hing daarbij opmerkelijk genoeg samen met andere ‘bedreigende’ karakteraspecten zoals onafhankelijkheid, assertiviteit, dominantie, intelligentie etc.

Kortom: het gaat hier om persoonlijkheidsaspecten waarmee je je als mens (bewust) zou kunnen bevrijden van opgelegde doctrines, en bepaalde machtsverhoudingen. Op het moment dat de vrouw dit immers kenbaar maakt, op welke manier dan ook, wordt zij afgestraft door haar het predicaat ‘slet’ toe te kennen, de moderne variant op het archetype van de ‘hoer’. En veelal heeft het niet eens per definitie te maken met promiscue gedrag, maar gaat het eerder om een bepaalde attitude, zoals Tanenbaum aangeeft in haar boek ‘’I am not a slut’ uit 2015. Tanenbaum omschrijft het als een bepaald zelfvertrouwen dat dit ‘type’ vrouw lijkt te hebben over haar lichaam.

Zagen we dit niet eerder bij Lilith en Maria Magdalene? Onafhankelijke, assertieve vrouwen met genoeg zelfvertrouwen om voor alle aspecten in zichzelf te staan.

Seksuele verlangens

Dat de omgeving het afkeurt is één ding, maar dat de moderne vrouw zelf nog steeds schaamte voelt met betrekking tot (haar) seksuele genot is natuurlijk een tweede. Met het afkeuren van onszelf-en onze verlangens, volgt het afkeuren van de ander -en haar seksuele verlangens. Wanneer de omgeving zich niet langer richt op het najagen van seksueel genot, wordt het daarmee ook niet langer van jou verwacht. Dat zou een onderliggende (onbewuste) gedachte bij vrouwen kunnen zijn. Ik zou haast willen stellen dat de moderne vrouw (die serieus genomen wil worden) opnieuw interacteert op de wijze zoals de geestelijke dochters deden: wij staan boven het zondige, verachtelijke gedrag van het vleselijke genot…en dat gaan we als volgt bewijzen, namelijk door ons nadrukkelijk te distantiëren van onze ‘gevallen’ zusters. Daarmee houd je immers als vrouwen de schaamtecultuur rondom seksualiteit in het vrouwelijk gedrag in stand. Wanneer wordt je niet als (louter) seksueel wezen zien? Door niet te vervallen in ‘sletterig’ gedrag. En vrouwen die zich daar wel ‘schuldig’ aan maken, worden (ook) door hun vrouwelijke omstanders weggezet als sletten; minderwaardige vrouwen. Tanenbaum maakt mijns inziens daarom een goed punt wanneer ze in haar boek zegt dat het woord ‘slet’ als zodanig afgeschaft dient te worden. Het refereert immers te veel aan een eeuwenoud stigma met betrekking tot vrouwen, waar de moderne vrouw (inmiddels!) aan voorbij dient te gaan, vooral nu ze daar zelfstandig invloed op kan uitoefenen.

De emancipatie van ‘de hoer’

En hoe kunnen we de actuele #metoo-beweging plaatsen in de emancipatie van de vrouwelijke status-en identiteit? Wat wordt hier wezenlijk mee hersteld als het gaat om het (dominante) vrouwbeeld?

In Denemarken waait er dankzij Ekaterina Andersen, Louise Kjølsen en Nikita Klæstrup een nieuwe feministische wind, schrijft Maral Noshad Sharifi in NRC. De drie vrouwen -een psycholoog, een theoloog en een politiek commentator-schreven het Ludermanifestet (Hoerenmanifest). In de media spreekt het trio over zaken die voor veel jonge vrouwen herkenbaar zijn; van slutshaming en revenge porn tot seksueel misbruik. Op foto’s en in de media zijn ze schaars gekleed te zien. Het doel van de drie is om mensen bewust te maken van de etiketten die ze op vrouwen plakken die graag hun seksualiteit laten zien. ‘Wij zeggen niet dat alle vrouwen in een luipaardpakje moeten rondlopen en hun borsten en billen moeten laten zien’, zegt Kjølsen. ‘Wij zeggen dat je moet nadenken over de vooroordelen die je hebt als je ons ziet.’

Mannen mogen in onze maatschappij meerdere kanten hebben, zeggen de vrouwen. Ze kunnen slim én succesvol én knap en sexy zijn.  Kjølsen: ‘Neem David Beckham, hij is een voetballer en een zakenman. Als hij dan in zijn onderbroek waar duidelijk zijn piemel in te zien is op reclameposters verschijnt doet het niet af aan hoe slim mensen hem vinden. Ik heb dat privilege niet’. De reacties op hun manifest zijn uiteenlopend, zeggen ze. Feministes die al langer meedraaien zeggen: Wij vochten ervoor om er niet als barbiepopjes uit te hoeven zijn en wat doen jullie…? Maar volgens mij is het probleem niet dat zij hoge hakken en lippenstift moesten dragen. Het probleem is dat zij geen andere keuze hadden.’ Die tijden zijn voorbij voor haar. ‘Inmiddels mogen we gelukkig zelf kiezen wat we dragen. Wij kiezen er nu dus voor om er zo uit te zien. Je kunt jezelf toch geen feminist noemen en vervolgens tegen een andere vrouw zeggen wat ze wel of niet met haar eigen lichaam mag doen. Waarom moet ik meer kleren aantrekken om gerespecteerd te worden?’

Hier ligt naar mijn idee aan de essentie – en de potentie – van de #MeToo-beweging. Het gaat er bij deze beweging niet om de ‘eeuwenoude’ slachtofferrol ‘opnieuw’ te cultiveren. Het accent ligt op de noodzakelijke overdracht van de gevoerde regie over de lichamen en de seksualiteit van vrouwen. Deels door het uitdragen van seksualiteit, in het licht van het Deense Hoerenmanifest, en deels door het (zelf) opleggen van grenzen -en restricties als het gaat om seksualiteit zoals in de #MeToo-discussie. De ‘seksuele vrouw’, als kracht of kwaliteit, is achtergebleven bij de andere kwaliteiten waar door vrouwen zo hard voor gestreden is. Vrouwen zijn lange tijd niet serieus genomen, en minderwaardig geacht vanwege de dominante seksuele status die aan hen werd toegekend. Een status die werd bepaald, geïnterpreteerd-en opgelegd door mannen. Het is nu aan de moderne vrouw om deze status zélf te interpreteren, bepalen en aan zichzelf toe te kennen. Voorbij schaamte, en de mogelijke angst dat de internalisering van de vrouw als seksuele (oer)kracht in beeld en denken, afbreuk zal doen aan alle andere ‘verworven’ kwaliteiten.

Annalin van Putten is student aan de Academie voor Geesteswetenschappen.