De banaliteit van het kwaad

Daar zat ze dan: filosofe, universitair docent, ex-geïnterneerde en Joods. In de beginjaren zestig zat Hannah Arendt als journalist en observator bij het proces tegen de nazi Eichmann.
Een boeiende situatie: tot diep in haar vezels was ze betrokken en toch moest en wilde ze neutraal en objectief observeren. Het viel haar op dat Eichmann helemaal geen antisemiet was, geen spoor van haat koesterde maar eigenlijk een doodgewone – what’s in a word – klerk was die als opperambtenaar zijn vernietigende werk punctueel en emotieloos uitvoerde.
Arendt oordeelde in haar artikelen over de rechtszaak dat in Eichmann het kwaad een banaal en stupide gezicht kreeg: in feite was de ambtenaar in zijn ijver nauwelijks persoonlijk noch intentioneel met het kwaad bezig geweest. Hij volgde slechts instructies en stelde zijn eigen geweten op de tweede plaats. Eichmann was eerder een regelfetisjist, een topambtenaar. En verantwoordelijk voor de technische uitvoering van de moord op miljoenen, voor hem een ‘project’. Arendt wees op de banaliteit ervan en de kleinheid van het kwaad dat Eichmann vertegenwoordigde.
Daarnaast wees ze op de rol van de Joodse leiders die de nazi’s gezagsgetrouw de lijsten met namen en adressen van hun eigen volk hadden overhandigd waardoor de hele vernietigingsmachinerie – onder o.a. Eichmanns leiding – haar desastreuze werk kon doen.
Eerlijk, objectief en vanuit eigen observatie schreef Arendt hierover. Als Joodse. Als ex-geïnterneerde en dus ook slachtoffer van de nazi’s. Applaus zou je zeggen voor zoveel neutraliteit en objectiviteit van haar als waarnemer/observator/journalist.
Maar haar standpunt bracht een ongemeen felle storm van (Joodse) kritiek, grenzend aan haat, op gang. Een deel van de Joodse gemeenschap heeft sinds de Tweede Wereldoorlog de neiging zich sterk te identificeren met de Holocaust en het lijden. Een identificatie die later ook tot uitsluiting leidde van de Palestijnen in de Israëlische staat en tot nieuw lijden dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Begrijpelijk, maar ook een nieuw kwaad herbergend.
De positie van Arendt is als de ziel van ieder mens. Je bent getuige van de gebeurtenissen waarvan je zelf deel uitmaakt. En jou wordt steeds gevraagd wat je waarneemt en dat voor jezelf of anderen te verwoorden. Onafhankelijk van je omgeving.
De waarheid bepaal je vooral voor jezelf. In die zin is er maar één waarheid: de jouwe. En dat kan je helemaal alleen zetten, op jezelf terugwerpen en je zelfs isoleren van je volk, zoals Arendt heeft ervaren. En soms kan dit zelfs je leven kosten. Dan ervaar je op jouw weg hoe de banaliteit van het kwaad zich als extremiteit in jouw leven aandient.
Onbenullig maar tegelijkertijd zwaarwegend en mogelijk zelfs levensbedreigend.
Dat is de weg die iedere ziel vroeg of laat moet gaan.
Bepaal je eigen waarheid, geloof niets of niemand, anders dan je eigen ervaring.

Goeie reis!

PS: Over Hannah Arendt en haar dilemma draait momenteel een zeer aanbevelenswaardige film in tal van bioscopen onder de titel ‘Hannah Arendt’.