Rituelen en ethiek: spiritueel kolonialisme?

Rituelen overnemen uit andere culturen, wat vinden die andere culturen daar eigenlijk van? En kan dat ethisch gezien zomaar? Wat vinden die culturen ervan dat wij Westerlingen hun rituelen naar believen gebruiken, veranderen, aanpassen en verhaspelen? En heeft iemand het ze ooit gevraagd? Doen wij misschien aan spiritueel kolonialisme?

Door Linda Wormhoudt

We hebben tegenwoordig de mogelijkheid om de hele wereld af te struinen, op zoek naar dat wat ons raakt, wat ons aantrekt, wat onze spirituele nieuwsgierigheid bevredigt en onze ziel voedt. Boeddhisme, soefisme, sjamanisme en andere ismen: alle wegen lijken wijd open te staan voor onze Westerse hongerige zielen en persoonlijkheden. Waar we eerst – soms uit keuze, soms gedwongen – de spirituele voetstappen van onze ouders en grootouders volgden, kunnen wij nu op spiritueel gebied alle kanten op. Het spirituele ‘aanbod’ is door de globalisering flink uitgebreid en het assortiment is overweldigend, van de Maya kalenders tot de sjamanistisch georiënteerde Hottentotten en alles daartussen.

Alle informatie lijkt vrij toegankelijk en grenzen lijken niet te bestaan. We kunnen zen zijn, geïnitieerd worden tot Incapriester, ons verbinden met elk denkbaar spiritueel gedachtegoed van waar dan ook ter wereld. Daarnaast hebben we, alsof het nog niet genoeg is, ook besloten dat we nóg meer keuzemogelijkheden moeten hebben. We kunnen een smoothie maken van diverse religieuze elementen uit verschillende culturen. Een takje reiki, een snufje indiaans, een scheut Zoeloe. En dan goed schudden. De elementen die we minder goed vinden smaken, te ingewikkeld zijn of niet wenselijk, vissen we er gewoon uit. Wel zo handig.

Eenzijdigheid en uitwisseling

We zijn vrije spirituele wezens geworden, want the dawning of the age of Aquarius is finally here! We gooiden de oude dogma’s en de verstikkende ketenen van onze ouders de deur uit, en ‘Alles Moet Kunnen’ lijkt de nieuwe Westerse lijfspreuk geworden. Alles kan, alles moet mogen, en iedereen heeft het recht om zijn of haar eigen spirituele pad te volgen. Geen pad is verkeerd, verboden of onmogelijk. Dat klinkt mooi.

Toch is er, onder het mooie vrije oppervlak, iets vreemds aan de hand. Want als je beter kijkt, valt er iets op. Want waar de Westerling vrijelijk en zonder enige gêne leentjebuur speelt in de religieuze culturen van andere volkeren, gebeurt dat andersom niet. Ik heb nog nooit een Bosjesman ontmoet die een Nederlands spiritueel pad volgt, en ik heb nog nooit gehoord van een oerstam in Azië die de Urker tradities overnam en elke donderdag ceremonieel het Urker mannenkoor nadoet. U wel?

Van uitwisseling is geen sprake. Zou het misschien zo kunnen zijn dat ons Westerse spirituele gedrag eigenlijk een voortzetting is van iets waar we al eeuwenlang heel goed in zijn, namelijk kolonialisme? Wel halen en niet brengen? Zou het zo kunnen zijn dat we eigenlijk precies hetzelfde doen als onze illustere voorvaderen, maar dat we nu niet bezig zijn met landjepik, maar met reli-jatterij? Kun je een religie eigenlijk stelen? En wat vinden de andere culturen waarvan we zo veel ‘lenen’ hier eigenlijk van? Heeft iemand het ze ooit gevraagd?

Laat ons met rust

In 2003 verscheen er op internet een verklaring van Chief Arvol Looking Horse, van de Noord-Amerikaanse indiaanse Lakota/Dakota natie. Arvol is de 19e bewaarder van de heilige White Buffalo Calf Chanupa, die bij ons beter bekend staat als de (vredes)pijp. Die pijp, zo zegt het verhaal, is ooit in een visioen aan de Lakota gegeven door White Buffalo Calf Woman, een indiaanse godin. De verklaring, de ‘Protection of Ceremonies’, is een duidelijk signaal van een traditionele cultuur aan de niet-indianen. Er was in overleg met andere indiaanse leiders besloten dat niet-indianen vanaf dat moment niet meer mochten participeren in de zeven heilige ceremonies van de Lakota indianen. Die zeven heilige riten zijn de Sundance ceremony, de Vision Quest, de Inipi of zweethut, en nog vier andere ceremonies die minder bekend zijn in het Westen. Hij vraagt in de verklaring om begrip voor de genomen beslissingen en legt uit dat de ceremonies vooral bedoeld zijn om de volgende indiaanse generaties spiritueel te vormen, te behoeden en te begeleiden. Door als blanke niet meer mee te doen aan de zeven heilige riten, help je mee aan het voortbestaan van deze rituelen voor hun volk, zo stelt hij. In verklaringen van andere indiaanse spirituele leiders kwam een heel duidelijk beeld naar voren: de neiging van Westerlingen om traditionele ceremonies over te nemen en zelfs naar believen te veranderen en aan te passen aan eigen normen en waarden, deed afbreuk aan de spirituele kracht van die rituelen, en brengt schade aan het oorspronkelijke spirituele gedachtegoed. Ook andere volkeren zoals de Australische aboriginees hebben te kennen gegeven hun spirituele kennis niet meer te willen delen met niet-aboriginees. Ze doen de deur op slot. Zoek het zelf maar uit, is de boodschap. Zoek je eigen spirituele identiteit en blijf weg van de onze.

Spiritualiteit en het land

Zoals zoveel Westerlingen heb ook ik geparticipeerd in verschillende Noord-Amerikaanse rituelen. Al vanaf mijn jeugd was ik gefascineerd door de sjamanistische levensstijl, en over de levenswijze van de Native American volkeren was veel informatie te vinden. De verklaring van Looking Horse was voor mij een grote schok en schudde mij wakker. Al eerder had ik gemerkt moeite te hebben met het feit dat de indiaanse spiritualiteit niet de spiritualiteit was van mijn voorouders, niet als zodanig voorkwam op mijn continent en in het land waarin ik was geboren. Voor mij is sjamanisme verbonden met het land waarop je woont, en de dieren, planten en landgoden die daar leven. Kun je je wel verbinden met goden die van oorsprong niet de jouwe zijn? Kun je een spirituele connectie krijgen met dieren en planten die in je eigen omgeving niet voorkomen en nooit voorkwamen? Waarom wapperde ik met Amerikaanse bergsalie, vanuit een Amerikaanse abaloneschelp, terwijl ik zong in een taal die ik niet helemaal begreep? Toen ik ontdekte dat die Amerikaanse salie in grote hoeveelheden werd geplukt en verscheept om in onze Westerse behoeften te voorzien, waardoor de Indianen zelf een gebrek kregen aan salie, en leerde dat de abalone ernstig werd bedreigd, was voor mij de maat vol. Beschaamd moest ik toegeven dat ik inderdaad, zonder het bewust te zijn, koloniaal bezig was geweest. Sjamanisme wordt uitgeoefend op alle continenten, maar is overal gekleurd door de ervaring van vele generaties, verbonden met het land, de geografische ligging, de weersomstandigheden, de geschiedenis, de verhalen en legenden. Dat alles vormt de spirituele cultuur en zorgt voor de verdieping. En ik was niet opgegroeid in Amerika. En ik was geen indiaan.

Het pad naar volwassenheid

Ik kwam behoorlijk in de knoop met mijzelf. Want in al die jaren dat ik mij oprecht en gedreven voor het Noord-Amerikaanse indiaanse erfgoed interesseerde, had ik wel degelijk intense spirituele contacten gelegd en een immense diepgang ervaren. Een paar van mijn meeste heftige sjamanistische ervaringen vonden plaats in Lakota rituelen. Als ik de verklaring zou respecteren en zou stoppen met dit spirituele pad, wat dan? Wat nu? En waarom leek ik zo afhankelijk van de spiritualiteit van volkeren van een ander continent? “Omdat er hier, op mijn eigen continent, in mijn eigen laagland niets meer is overgebleven…”, antwoordde ik mijzelf. Maar was dat wel zo?

Vanaf dat moment begon ik met mijn onderzoek naar spirituele voorchristelijke sporen in Noordwest-Europa. Ik stopte ogenblikkelijk, uit respect, met het praktiseren van Native Americans rituelen. Het voelde alsof ik de hand van mijn moeder losliet en alleen de wijde wereld in ging. Niet meer als kind, maar nu als een jong volwassene. Ik was geen spirikoloniste meer.

De meningen over het wel of niet kunnen overnemen van andere cultureel/spirituele paden is sterk verdeeld. Veel mensen vinden dat een spiritueel pad niet is voorbehouden aan slechts één volk of groep, en dat iedereen het recht heeft om zich te verdiepen in een specifiek pad. Ook al kom je oorspronkelijk uit een ander ras en heb je een andere culturele achtergrond. Ook over het mengen van verschillende geloofsstructuren zijn er verschillende meningen. Mengvormen werken, dat staat buiten kijf. Denk aan Santeria, waar de katholieke heiligen gebroederlijk naast Afrikaanse goden staan. We moeten ons wel realiseren dat deze vorm is ontstaan uit nood, omdat de Afrikaanse slaven hun eigen goden niet meer mochten aanbidden.

Daarnaast veranderen culturen met de tijd, omdat het land verandert, de mensen veranderen. Alles vernieuwt zich en niets blijft bij het oude. We kunnen niet teruggaan in de tijd.

De andere kant

De scheidingslijn tussen nieuw en oud, traditioneel en modern, aangepast of in de pure vorm, lokaal en globaal, verdeelt mensen. De meningen over Arvols verklaring verschillen nogal, maar laten wel het spanningsveld zien tussen de traditionele volkeren en de nieuwkomers. Daarnaast lijken goden en gidsen zelf hun mensjes uit te zoeken. In dromen en trances kom ik soms goden en gidsen tegen uit andere culturen. Moet ik die dan wegsturen, ze vertellen terug te gaan naar het volk waar ze vandaan komen? Moet ik een uitzettingsbeleid hanteren, of religieus asiel overwegen?

We zijn allen kinderen en inwoners van deze aarde. Sommige manieren om met goden, gidsen en helpers in contact te komen zijn universeel. Sommige symbolen verschijnen in vele culturen, zoals het jaarwiel. Verschil en eigenheid zijn belangrijk, maar daarnaast is er ook sprake van universele en archetypische symboliek. Het is tegelijkertijd begrijpelijk en pijnlijk dat verscheidene traditionelen grenzen neerzetten voor de vooral westerse pioniers, mensen die denken niet meer kunnen putten uit voorouderlijke kennis.

Sommige culturen delen hun wijsheid met ons, anderen sluiten nu de gelederen. Hoe gaan we hiermee om? Is het tijd om te kijken naar nieuwe manieren, nieuwe rituelen, al dan niet gestoeld op onze eigen culturele achtergrond? En hoe doen we dat dan? Hoe gaan we om met traditionele kennis, traditionele mensen en het spanningsveld dat er is? Hoe dan ook, het is misschien tijd om onszelf een paar belangrijke en soms pijnlijke vragen te stellen. Want als we werkelijk denken dat we in deze chaotische tijden veranderingen kunnen en moeten aanbrengen om op een nieuwe, betere manier met elkaar om te gaan op onze geliefde Moeder Aarde, zullen we ook dit vraagstuk moeten bekijken. Of we dat nu leuk vinden of niet.

Orval looking horse verklaring uit 2003: http://arvollookinghorse.homestead.com/other_stmts_chief_arvol_mar2003.html

Linda Wormhoudt is sjamaniste en rituelenbegeleidster, auteur van ‘Goden en sjamanen in Noordwest-Europa’, ‘Ademtocht, verhalen over de dood’, en ‘Seidr, het Noordse pad, werken met magische en sjamanistische sporen in Noordwest-Europa’ alle uitgegeven door uitgeverij A3 boeken. Haar website: www.soulritual.nl. Haar twitteradres: http://twitter.com/Lindatweetraaf