Denken met je hart
Het heet ‘himma’, de verbeeldingskracht van het hart. Jan de Graaf onderzocht het denken van het hart en vertelt erover. Het gaat over gelijktijdig weten en liefhebben.
De psycholoog James Hillman schreef een klein boekje over ‘denken met je hart’ getiteld ‘The Thought of the Heart and The Soul of the World’. Het is een geleerd boekje met veel verwijzingen naar oude en nieuwe filosofen, maar ook een prachtige verzameling puntige Hillman teksten die je niet
zomaar loslaten.
Wat mij bijzonder opviel was de verwijzing naar Ibn Arabi, een filosoof en mysticus uit de 12e eeuw, die het begrip ‘Himma’ introduceerde. Himma is de meditatie of verbeelding in de thymos, de plek (en de klier, de zwezerik) vlak onder het borstbeen die in de oudheid werd geassocieerd met emotie.
Hier komt verbeelding, intuïtie en meditatie samen. De kracht van het hart komt tot uiting in beelden die sterke emoties oproepen: liefde, trouw, dankbaarheid, moed – maar ook in beelden rond bezorgdheid, afwijzing, angst in de steek gelaten te worden. Door deze beelden tot uitgangspunt te nemen voor ‘actief verbeelden’ ontstaat een verhaal.
Imaginatie
Ibn Arabi en na hem Carl Jung en James Hillman noemen dit ‘creatieve verbeelding’ – de emotionele kracht van het hart wordt geactiveerd om tot inzicht en zingeving te komen. Een van de belangrijkste bijdragen van Jung aan de psychiatrie is deze techniek van ‘actieve imaginatie’, onder andere in het werken met dromen.
Over deze verbeeldingskracht van het hart kwam ik in het boekje van Hillman een mooie zin tegen die het waard is om bij stil te staan.
‘Philosophy begins in philos arising in the heart of our blood, together with the lion, the wound and the rose. The intelligence of the heart connotes a simultaneous knowing and loving by means of imagining.’
Ik vertaal dit als: ‘Filosofie, (liefde tot wijsheid) begint in de liefde (filos) die oprijst in het hart van ons bloed, samen met de leeuw, de wond en de roos. De intelligentie van ons hart betekent een gelijktijdig weten en liefhebben door imaginatie, verbeelding.’
Himma, de verbeeldingskracht van het hart
… Leeuw, wond, roos … en ook bloed en liefde … zijn uiterst krachtige metaforen, die al sinds de grijze oudheid de intense emoties oproepen die zijn verbonden met de wereld van het hart. De Himma, de verbeeldingskracht die in het hart gehecht is aan liefde, maakt dat we alles alles om ons heen leren kennen via de liefde; de mystieke glans van het wonder van het bestaan. Wie met het hart kijkt ziet de wereld zonder oordeel, vanuit liefdevolle aandacht; mindfulness.
De natuurkundige Michio Kaku laat in zijn biografie over Albert Einstein zien hoe creatieve verbeelding diens theorieën heeft gevormd. De herinnering aan een ritje in de draaimolen hielp hem de relativiteitstheorie te formuleren. Het gedachte-experiment van een lichtstraal als voortsnellende trein hielp hem om de paradoxen van ruimte en tijd en de uitwisselbaarheid van energie en materie mathematisch te verklaren. Iedereen kent nu de formule hiervoor: E=MC2. Het denkbeeld van een ‘gekromde ruimte’ leidde tot een totaal andere kijk op de zwaartekracht, op gedachten over de Oerknal en zwarte gaten.
Kaku legt het allemaal goed uit, ook Einsteins hartstochtelijke strijd in de laatste jaren, als hij en anderen worstelen met het concept van een universele theorie die al deze bizarre verschijnselen kan verklaren.
Tot aan zijn dood was Einstein bezig om een geschikte metafoor te vinden als kapstok voor een algemeen geldend principe, de ‘theorie van alles’. Een verbeelding, een metafoor als basis voor berekeningen. Die is tot dusver niet gevonden.
Ook Jung zegt ergens, dat het bij het beoordelen van een situatie van het grootste belang is de juiste metafoor te vinden.
Gelijktijdig weten en liefhebben
Albert Einstein was zowel romanticus als wetenschapper. hij functioneerde op de grens van verbeelding en werkelijkheid. Hij werd geboren op 14 maart 1879 te Ulm, Duitsland. Zijn Zonneteken is dus het waterteken Vissen. Vissen worden beschreven als dromers, idealisten en visionairen. Ze zijn creatief en kunstzinnig. De tegenpool van water is lucht, het element van rationaliteit, het verklaren van de dingen en het aangaan van intellectuele uitdagingen. Creatief voorstellingsvermogen (water) en rationele verklaringen formuleren (lucht) – ziehier de fundamenten van het genie Einstein.
D.H. Lawrence en de Hartsplek – Chakra Psychologie
Een andere bron van kennis over het hart kwam ik tegen in het werk van de schrijver en dichter David Herbert Lawrence, bekend van zijn geruchtmakende boek ‘Lady Chatterly’s Lover’. Ik vertaal een aantal teksten uit zijn boek. Hij zegt:
‘in de cardiac plexus, de hartsplek, daar in het centrum van onze borst, hebben wij een nieuwe grootse Zon van kennen en van zijn.’
Een raadselachtige tekst, die voorkomt in een uitgebreide verhandeling over het zenuwstelsel en de verschillende plekken in het lichaam (plexus) waar zenuwknopen zowel op fysiek, emotioneel als psychologisch niveau werkzaam zijn. Hij contrasteert de zonnevlecht (solar plexus) met de hart plexus; een zenuwknoop met uitwaaierende zenuwen in het borstgebied. Hij noemt de solar plexus, de grote zenuwknoop achter de maag, het eerste centrum van menselijk bewustzijn; een dynamische, directe ervaring van zijn, van ‘ik ben ik. ‘Hier voelen we ons het centrum van de wereld, een intense beleving van middelpunt zijn, van aandacht krijgen.
In de hartsplek, de cardiac plexus vlak onder het borstbeen en nabij de thymus, is de zijnsbeleving en de manier van functioneren totaal anders.
‘Hier is geen ik. Hier heerst alleen de vreugdevolle openbaring dat je bestaat. Het wonder is niet langer binnen mij, mijn eigen donkere, centrifugale, jubelende zelf. Het wonder is zonder mij. Het wonder is buiten mij.’
Een poëtische, maar ook invoelbare manier om de beleving van ‘ik’ en van ‘hart’ duidelijk te maken. Het ik is verbonden met de maag; het hart met de ademhaling. In de woorden van Lawrence:
‘Ademen is aspireren, ambiëren, streven, hopen; ‘we smachten naar de hemel van lucht en licht. En als het hart zich ontspant en opent om de stroom van donker bloed aan te trekken, opent het zijn armen als voor een geliefde. Het opent zijn deuren voor het wonder dat van ver komt, uit een andere wereld en zonder welke we niets zouden zijn. Terwijl het hart zich opent, verwijden zich de longen. Ze worden gedreven door die grote en mysterieuze impuls van de hartsplek, die ze uitnodigt om het mysterie en de vervulling te zoeken van het onbekende, aan gene zijde. Zij zoeken de overkant, de ander wereld, de lucht van de hemel, het hete bloed uit de donkere onder-wereld. En zo leven wij.
De beeldentaal van het hart
Ik merk hoe moeilijk het is om in simpele woorden te spreken over de wijsheid van het hart. De taal van het verstand legt het af tegen de poëtische beeldtaal die het hart inspireert. Zo kom ik weer terug bij het ‘credo quia absurdum’ uit mijn jonge jaren, dat geloof, hoe absurd ook, in ‘iets’, een hoger plan, een ‘flower-like beauty of the soul’ ….
Er moet toch meer zijn? Het koppige idee dat er niks anders op zit, niks anders dan doorzettingsvermogen op deze mystieke zoektocht. Sterke, inspirerende beelden vond ik in het gedicht ‘Ithaka’ van Konstantinos Kavafis, dat ik opnam in mijn boek ‘Mythen van de dierenriem’ met de regels:
‘Als je op je tocht naar Ithaka vertrekt, smeek dan dat je weg heel lang mag zijn, vol avonturen, vol ervaring. De Laestrygonen en de Cyclopen en de toornige Poseidon moet je niet vrezen. Zulke wezens zul je nooit vinden op je weg, als je denken hoog blijft, als een uitgelezen bewogenheid je lichaam en je geest bezielt. De Laestrygonen en de Cyclopen, de woeste Poseidon zul je niet ontmoeten, als je ze niet met je meedraagt in je ziel. Als je ziel ze niet voor je ogen plaatst.
Als je denken hoog blijft …
…. als een uitgelezen bewogenheid je lichaam en je geest bezielt … Ik zie hoe belangrijk het is om me te laten inspireren, me niet grimmig en cynisch af te keren van opbeurende verhalen.
Ander voorbeeld: Pema Chödrön is een Boeddhiste non die in haar geschriften veel steun biedt om het dagelijks bestaan te combineren met het aanhouden van een spirituele koers. Ook het concept dat Bhagwan introduceerde van Zorba de Boeddha, een combinatie van levensgenieter zijn en de stilte kennen van meditatie is er ook zo-een. Levenslust, duende, zoeken en vinden, zoals in dit adembenemende stukje tekst, zomaar in een zaterdagkrant:
‘Flamencogitarist Eric Vaarzon Morel legt in een krantenartikel uit wat Duende is. ‘Als alles klopt op het podium zullen de zanger, gitarist, danser, danseres duende oproepen, in samenspraak met het publiek. Als dat lukt, ontstaat een kippenvelgevoel.’ Hij haalt de dichter Federico Garcia Lorca aan, die zegt dat duende alles te maken heeft met dionysische bezieling, extase, roes. ‘Vreugde, pijn, leven, dood’, schrijft Lorca, ‘ze zijn via duende in mij verstrengeld. De duende bemint de wonde en brengt ons tot oorden waar de vormen samensmelten in één verlangen dat verre boven hun zichtbare verschijning staat, een verlangen dat zowel erotische extase als doodsdrift kan zijn.’
‘Duende is een raadselachtige macht die iedereen voelt en die geen enkele filosoof kan verklaren. Het is geen kwestie van gave, maar van ware levendige stijl, van bloed dus; van aloude cultuur, en, tegelijk, van daadwerkelijke schepping.’
Hubris en Katharsis
Ik kom ook vaak weer terug bij de oude tragediedichters en de poëtische kracht in toneelstukken met titels als Oedipus, Antigone, Medea. Helden en heldinnen met een onafwendbaar lot die dat tot het einde dragen, zoals ook Odysseus en Penelope dat doen, tot ze, pas na twintig jaar (een grote lunatie of Saros periode) worden herenigd. Het verlangen naar elkaar en het rotsvaste vertrouwen houdt het al die jaren in stand.
Maar, het hoge denken leidt ook tot hoogmoed; en dan is het wachten op de spectaculaire val, het fiasco, de vernedering.
Ik leerde van Jung en Hillman over de twee soorten trots. Odysseus moet leren zijn kop te buigen zonder zijn eigenwaarde te verliezen. Het bleek belangrijk om onderscheid te leren maken tussen de trots van het ego en die van het hart. Zo kon ik ook de Odyssee gaan lezen als een spirituele les.
Trots leidt tot hoogmoed en komt voor de val, zegt het spreekwoord. Maar het is best lastig om die twee uit elkaar te houden: de koppige trots die narigheid veroorzaakt en de fiere eigenwaarde die zich niet laat breken. Je kunt te buigzaam zijn in je verdriet en te hard in je koppigheid.
De Grieken hadden er zoals gezegd woorden voor: Aretè is op een vanzelfsprekende manier jezelf zijn. Het kan het beste worden vertaald met fierheid. Je bent het aan jezelf verplicht om moedig te zijn en je eer te verdedigen. Het is een demonstratie van zelfrespect, van eigenwaarde.
Die andere soort trots is Hubris, de hoogmoed van de held die hem ten val zal brengen, maar uiteindelijk kan leiden tot loutering, katharsis. Opgaan, blinken en verzinken, de reis van de Zon door de dag. Elke Griekse tragedie gaat daar over.
Jan de Graaf is astroloog (www.inspiratiesite.nl) en verzorgt diverse cursussen over astrologie en de relatie met jezelf, je familie en je geliefden.
