Werk aan de ziel – De progressief-joods visie van rabbijn Hannah Nathans

Is er nog hoop voor religie? Ja zegt de één, laat me niet lachen de ander. Religie en spiritualiteit verdragen elkaar vaak niet goed in één adem. Over het spirituele gehalte van religie lopen de meningen ook uiteen. Het gaat om spiritueel bewustzijn achter de religie. Een gesprek tussen Ewald Wagenaar en Hannah Nathans, de 74-jarige rabbijn. Ze is progressief-joods, met een eigen gemeente in Delft. Er klinkt meer spiritualiteit dan religiositeit. Een ontmoeting.

Door Ewald Wagenaar

“Volgens de 18^e eeuwse mysticus rabbi Baal Shem Tov zal de Mashiach (de Joodse messias) komen als ieder op aarde in staat is, net als hij, een hemelreis te maken. Een hemelreis is een vorm van hele diepe meditatie. Dat duurt nog even dus. Er is door mensen nog veel werk te doen. De mensheid zit in een traject van bewustzijnsontwikkeling en dat gaat met horten en stoten vooruit. We zijn er nog lang niet. Als we zouden kunnen leven vanuit het goddelijke licht in plaats van vanuit angst, dan zou de wereld er anders uitzien. Meer samenwerking, meer samenhang. Minder ieder voor z’n eigen en meer samen voor ons allen”, aldus de progressief-joodse Hannah Nathans (scorpio).

Wat heeft de mensheid daarvoor nodig?

“Gemeenschapsbesef. Kijk hoe het gaat met het klimaat. We weten wat nodig is. Toch blijft ieder land de eigen zakelijke belangen overeind houden, en dús gebeurt er niks. De anderen moeten iets doen, wij niet. Als dat zo blijft, gaat het onvermijdelijk fout aflopen. Toch hoop ik ergens dat het goed gaat komen. Maar daarvoor is het nodig dat de hele mensheid zich ontwikkelt, niet alleen een paar wijzen.”

Hoe kijk je vanuit progressief joods-spiritueel perspectief hiernaar?

“Het is onze opdracht om aan tikkun hanefesh te werken, het helen van de ziel, en aan tikkun olam, het helen van de wereld. Tikkun nefesh houdt o.a. in het lagere deel van jezelf onder regie te brengen van een hoger deel. Het beheersen van je driften dus (hoewel er met die driften niets mis is, we hebben ze hard nodig),  je in te zetten voor het goede. Als een kind lastig en koppig is, dan zal hij die eigenschap later op goede manier kunnen inzetten om met diezelfde koppigheid en vurigheid de Eeuwige te dienen, zegt de Piasetzner rebbe. In het Chassidisme – een joods-religieuze traditie – vind je heel veel teksten over persoonsontwikkeling. Een ander voorbeeld is de moessar-beweging die zich richt op het ontwikkelen van midot, karaktereigenschappen.”

Hoe verloopt dat verbeteren?

“Het is als een kluwen. Het maakt niet uit waar je begint. Sommigen beginnen aan de buitenkant, anderen aan de binnenkant. Er is een school die zegt dat je de geboden moet

uitvoeren, zonder dat je over het waarom na hoeft te denken, en dat je daarmee al de Eeuwige dient. Puur gedragsmatig dus. Dat is volgens mij niet helemaal onwaar, want als je hele dag het goede doet, verander je wel. Maar persoonlijk stel ik me liever de vraag wat de onderliggende bedoeling van een gebod is. De progressieven zoeken meer te handelen naar de geest van de geboden. Zo is er bijvoorbeeld een regel dat je niet mag werken op shabbat. Daarbij worden er 39 soorten van werken onderscheiden, gebaseerd op de agrarische maatschappij in de tijd van de Torah. Bijvoorbeeld geen vuur maken. Dus ook geen lichtknopje, gaspit etc aandoen. Maar vanuit progressief standpunt stel ik me de vraag ‘wat is werk in deze tijd?’. Dat is voor mij personlijk bijvoorbeeld werken achter de pc. In de tuin werken ervaar ik als ontspanning, dat doe ik wel op shabbat, totdat het moeten wordt, dan stop ik, want dan wordt het werk. Steeds wil ik nadenken over de werkelijke betekenis. Dat is ingewikkelder dan regels volgen. Je moet ook erg oppassen dat je jezelf niet belazert. Shabbat is bedoelt als feestje, niet als moeten, maar juist rustgevend, ook om op te laden, maar dat is te utilitair gedacht. Het is in de eerste plaats een dag voor de Eeuwige, een dag om heiligheid te koesteren.”

Wat is progressief joods?

Een jodendom dat zich steeds vernieuwt, dat een jodendom voor deze tijd wil zijn, stevig gegrond in de traditie, maar ook zich ontwikkelend.  Je moet dus steeds zelf nadenken, verantwoordelijkheid nemen. De essentie van alle jodendom is dat je je verbindt met de Eeuwige.”

Wat kan jij over de Eeuwige vertellen?

“Niets, maar ik heb er wel iets mee. Het is niet te bevatten, de grond van alle bestaan. Moeilijk is het om er woorden aan geven. Het is wel en niet persoonlijk. Alles wat bestaat is onderdeel van de Eeuwige. Ook het kwaad. Of wat zich als zodanig manifesteert en mensen doet lijden. Uit de hemel kan alleen maar goed komen, zegt de Ba’al Shem Tov. Kwaad is verkeerd gerichte energie. We creëren kwaad door niet in de geest van de Eeuwige te leven. Door te denken dat we niet een onderdeel zijn van het geheel, dat we voor ons eigen hachje moeten zorgen ten koste van anderen. Afgescheiden denken is de wortel van het kwaad. Maar we kunnen ook niet zonder onze yetzer hara , onze neiging tot het kwaad. Er is een chassidisch verhaal over een rabbijn die van de dorpelingen aan de Eeuwige moest vragen of de neiging tot het kwaad uit het dorp weggenomen mocht worden. Dat gebeurde uiteindelijk, maar toen legden de kippen ook geen eieren meer, werd het afval niet meer opgehaald, en werd er geen brood meer gebakken. Diezelfde yetzer hara is namelijk ook de levenskracht. Als die er niet is, is er geen leven meer. Het gaat er om hoe je met die neiging omgaat. We moeten eten, maar moeten we ook méér hebben dan de buurman? Menselijk denken gaat uit van een tekort. Bewustzijnsontwikkeling brengt mee dat je ziet dat je genoeg heb aan wat je hebt.”

Kent de joodse traditie een vorm van verlichting?

“De traditie kent de tzaddikim, de rechtvaardigen die hun neiging tot het kwaad, hun yetzer hara, volledig overwonnen hebben. Ik ken er geen, ook nooit eentje ontmoet. De traditie spreekt over rabbijnen van honderden jaren geleden die een direct lijntje met de Eeuwige hadden. Door de aanwezigheid van een tzaddik wordt de werkelijkheid veranderd. Men zegt dat de wereld in stand blijft door de 36 rechtvaardigen die hem in stand houden. De tzaddik kan het goddelijke oordeel afwenden. De tzadik is een ware sjamaan. Hij werkt in alle werelden tegelijk, de hogere en de lagere. Hij heeft bewustzijn van de hogere werelden, maar hij moet ook nog steeds eten. Hij is de advocaat van de gewone mensen. Een andere vorm van verlichting is de komst van de Mashiach. In het progressieve jodendom geloven we niet dat dat een persoon is, maar dat ooit de messiaanse tijd zal aanbreken als wij, de mensheid, daaraan toe zijn.  We zijn op aarde om dit werk te doen. We hebben de  opdracht om onszelf en daarmee de wereld te verbeteren. Aan de wereld zelf mankeert niks, de mensheid moet zich ontwikkelen.”

Wanneer werd je je bewust van de eenheid van alles?

“Het is het doel van de mensheid, eenheidsbewustwording. Ik kan niet een specifiek moment aanwijzen dat dit tot me doordrong. Eenheidsbewustzijn bevat een paradox en beide zijn waar: ja ik ben met alles verbonden én ja, ik ben een afzonderlijk mens die een eigen verantwoordelijkheid heeft, geïnspireerd door de eenheid. Dit probeer ik waar te maken. Ik beschouw mezelf zeker niet als verlicht in de zin van altijd in een toestand van eenheid. Het is meer een heen-en-weer-proces en het hangt af van waar je op ieder moment met je aandacht bent.

Ik herinner me bepaalde momenten waarop ik me realiseerde ‘wat ben ik raar, platvloers bezig’. Bijvoorbeeld tijdens mijn eerste studie stelde ik mij bij recepties  strategisch op waar de hapjes langs kwamen. Zo spaarde ik een avondmaaltijd uit. Toen ik later een inkomen had realiseerde ik me op een dag dat ik dat nog steeds deed, terwijl ik nu toch echt in staat was zelf mijn  eten te betalen. Dat vond ik wel genant. Oude gewoontes kunnen hardnekkig zijn, ook als je ze allang niet meer nodig hebt. Een enkele keer schiet ik nog wel eens in dat besef van me bezorgd afvragen of ik wel genoeg heb. Het is een worsteling om uit de overlevingsmodus te blijven. En het lukt me niet altijd.”

Hoe verbind je progressief met de joodse wet?

In de eerste plaats betekent Torah niet wet maar onderwijzing. Jodendom is een voortdurende oefening hoe te leven. Het is dus niet alleen spiritueel maar ook heel praktisch. Je zou ook kunnen zeggen het gewone spiritueel maken. Het gaat om de kavanah, je intentie. Keva is vorm, die heb je net zo hard nodig. Het is als een glas thee: je kunt de thee niet drinken zonder het glas, maar aan het glas zonder de thee er in heb je ook niets.  Neem bijvoorbeeld een gebedenboek. Dat is een vorm. Je kan de gebeden voor jezelf mompelen en denken aan je boodschappen. Of je kan ze bewust uitspreken. Vorm en intentie zijn beide nodig.

Alle ontstaansmythes van jodendom beschrijven keva die kanavah draagt. Het feest Pesach vieren is ook nadenken over de uittocht uit Egypte, Mitzraim in het Hebreeuws, een benauwde plaats, ofwel de verlossing uit een benauwd bewustzijn naar een ruimer bewustzijn. Verhalen zijn de dragers van het proces van de spirituele ontwikkeling. Ieder jaar weer. De joodse spiritualiteit ontwikkelt zich. Ik spreek veel mensen die er mee bezig zijn. Ik kreeg mijn opleiding als rabbijn bij de Jewish Renewal beweging, die opgericht is om spiritualiteit terug te brengen in het Jodendom, en ik dien een Reconstructionist gemeente. De grondlegger van het reconstructionistische jodendom, Mordechai Kaplan, zei dat jodendom een evolving civilisation is, een zich ontwikkelende beschaving. Er verschijnen veel nieuwe geïnspireerde boeken. Er zijn voortdurend conversaties op internet. Naast de orthodoxie bloeit de progressieve joodse spiritualiteit.”

Je geeft numerologische betekenis aan woorden, begrippen.

“Dat heet gematria, het cijfermatige waarden geven aan woorden, letter en begrippen. Het is onderdeel van de kabbalah, de joodse mystiek. Vroeger dacht ik dat het onzin was. Tegenwoordig ervaar ik daarmee juist vaak een ‘whouw’-moment als ik een verband zie dat ik eerst niet zag. Al lang wordt in kabbalistische en chassidische teksten gematria bedreven. Goed artikel vind je hierover op https://en.wikipedia.org/wiki/Gematria. Het zijn aha-momenten voor mij. Hiermee kan ik verbindingen leggen tussen teksten die ik eerst niet zag, waardoor zij een nieuwe betekenis krijgen. Alles hangt met alles samen.”

Je was enneagramdeskundige…

“In executive land en in organisatieadvies doe ik niets meer. Het was klaar. Ik leerde zelf niet genoeg meer. Als ik niet meer leer, moet ik iets anders gaan doen. Dan ga ik me dood voelen. Leren is voor mij een levensnoodzaak. Natuurlijk blijft het enneagram voor mij wel een belangrijke bron van inzicht.”

Enneagram en kabbala hebben met elkaar te maken?

“Sterker: het enneagram is gebaseerd op de kabbala. Oscar Ichazo, een van de grondleggers van de huidige vorm van het enneagram, zei dat hij zich baseerde op kabbalah. Ook anderen zeggen dat het enneagram heel oud is. Ik weet niet of dat waar is, wel weet ik dat veel dingen verwant zijn. Alle systemen beschrijven uiteindelijk dezelfde werkelijkheid.  Er worden links gezien naar Babylonie en naar Pythagoras.  Plotinus schreef de Enneaden (Negentallen, ennea is 9 in het Grieks). Ramon Lull tekende 9-puntige figuren. Het soefisme, de mystieke tak van de islam, heeft ook een enneagram.”

Wat leer je op dit moment?

“Momenteel studeer ik voor doctor of ministry (D.min). Het is een professional doctorate, geen PhD. Meer praktisch gericht dan theoretisch. Bij het post-doctorale onderwijsinstituut Graduate Theological Foundation in de USA. Ik studeer aan  het department Jewish Spirituality. Ik doe het om mezelf te verdiepen. Ik doe onderzoek naar de gioer, de formele overgang van mensen tot het jodendom. Wat is dat voor een proces? Is dit een transformatie of een terugkeren naar wie je ten diepste al was? Spiritualiteit is universeel. Maar de taal om dat te beleven is particulier. Ik ben niet joods opgevoed, ik ben uit mijn christelijke opvoeding gestapt en ik ben zoekend geweest. De eerste keer dat ik in een joodse dienst kwam was dat thuiskomen. De herinnering ontroert me weer. Ik besefte ‘hier hoor ik’. Of ik de taal,  melodie en grapjes meteen kende. Het is de taal van mijn ziel. Dat is mijn kanaal om in verbinding te komen. Mijn formele gioer was 2000. Ik was 56.”

Doe je meer met gioer?

“Ik begeleid mensen die gioer willen doen. Zij voelen zich al joods en willen het nu ook formeel worden. Spiritualiteit is algemeen, maar mensen hebben verschillend paden om het te beoefenen: sjamanisme, boeddhisme, taoïsme, en ook Jodendom. Het proces lijkt voor veel mensen op uit de kast komen. Je bent het al, maar je gaat het uitdragen. Of nog beter: het lijkt op het proces van de transgender. Ik wist altijd al dat ik een jongetje was maar nu ga ik ook de lichamelijke verandering aan. Nu laat men zien dat men er echt bij hoort, de mannen ook door de besnijdenis te ondergaan. Of een gioer erkend wordt door andere joodse stromingen hangt af van de beweging waar men de gioer doet. Er is geen centrale  autoriteit in het jodendom. In de Thora loopt de afstamming via de vaderlijn. Giur bestond niet. Wanneer een man trouwde met een vrouw uit een andere land werd zij opgenomen. koning David heeft niet-Joodse voormoeders. Ergens – niemand weet wanneer, daar is nogal discussie over – is gekozen om de afstamming via de moederlijn laten lopen. Maar mensen met een Joodse vader, of verdere Joodse voorouders voelen zich vaak Joods. Zij willen daarvoor uitkomen. Gioer wordt ook uitkomen genoemd. Overigens kunnen ook mensen zonder Joodse voorouders gioer doen.”

Wat doe je met je bedrijf Hamakor?

“Alles wat te maken heeft met Joodse spiritualiteit: Joodse meditatie, reizende retraites in Oost-Europa – het land van de Baal Shem Tov – , Joods spirituele zangworkshops, workshops over Enneagram en Kabbalah, we hebben congressen georganiseerd over Joodse spiritualiteit, enzovoort. Ik ben ook rabbijn van de Reconstructionist gemeente in Delft. Dat is een progressieve Joodse stroming aan de meest progressieve kant van het  spectrum. Een chassidische meester zei ooit ‘traditie is niet het doorgeven van de as maar het brandend houden van het vuur’. Iedere generatie moet opnieuw de Torah uitleggen om het ook in de huidige tijd relevant te houden, om ook in de huidige tijd te inspireren.

Bijvoorbeeld tegenwoordig trouwen veel Joden met niet-Joden. Met die realiteit moeten we ons verstaan. Wij accepteren vader-Joden als Joods en zegenen  gemengde huwelijken in, want dat is de huidige realiteit.

Ik vond het vroeger zelf ook ingewikkeld. Voordat ik formeel tot het Jodendom overging heb ik er lang mee geworsteld. ‘Bent u ook van het oude volk’, vroegen ze me bijvoorbeeld. Als ik ja zei loog ik, als ik nee zei verloochende ik. Als ik zei dat mijn grootvader joods was, zeiden mensen ‘Dus niet’, en wendden zich af. Dat voelde als een afwijzing, en dat was pijnlijk. Nu accepteer ik als feit dat het nu eenmaal zo werkt. We moeten het ermee doen. Het Jodendom is geen eenheid. Ieder deel moet zijn eigen werk doen en heeft een eigen bijdrage aan het helen van de wereld.

Meer over Hannah Nathans en haar activiteiten: www.hamakor.nl.