‘Durf te vertrouwen op je innerlijke kompas’

Gnosticus Bram Moerland laat zich niets wijsmaken

Opgevoed en opgegroeid in een Zeeuws orthodox-gereformeerd milieu (‘bonders’) op Tholen, predikt Bram Moerland (73) nu een andere spiritualiteit dan die uit zijn jeugd. Zijn inspiratie komt van de katharen en de Nag Hammadi-geschriften, kortom de gnostiek.

Zijn werkzame leven was hij cultuurfilosoof en gaf hij les aan hogescholen en schreef hij boeken. En die boeken verkochten erg goed: dat over schatgraven in de Nag Hammadi-geschriften en het Thomas-evangelie gingen in hoge oplages over de toonbank.
‘Uit de inleiding van het Thomas-evangelie wordt al duidelijk dat ik een ketter ben’, zegt hij lachend. Hij vertelt daarin over de gnostiek en dat dit de oorspronkelijke christelijke leer is zoals die aan het begin van onze jaartelling gewoon was. In de gnostiek gaat het om de eigen verantwoordelijkheid en innerlijke openbaring van het spirituele, en niet over het volgen van een leer, dogma’s, kerkvaders en idolen. En dat is nu precies ook de reden dat de gnostiek al eeuwen ‘ondergronds’ was: de katholieke en later protestantse kerken hadden er problemen mee. Want een geloof waarbij je geen kerk nodig hebt, bedreigt de kerk.
Nu kan Bram gerust met een glimlach zeggen dat hij een ketter is, maar de afgelopen ca 1900 jaar had hij dat niet straffeloos mogen beweren. De Nag Hammadi-geschriften werden in 1945 in een kruik in een grot langs de Nijl gevonden door herders. Deze twaalf spirituele boeken dateren uit de eerste twee eeuwen van onze jaartelling, toen de katholieke kerk nog niet in de huidige vorm bestond. Het wereld- en godsbeeld in deze boeken wijkt enorm af van de officiële christelijke leer: geen schuld en boeteverhaal, geen straffende wraakzuchtige god, maar veel over liefde en steevast staat de eigen spirituele verantwoordelijkheid centraal. God – of het hoogste – is al in de mens aanwezig. Wat dat betreft staat deze vroegchristelijke spirituele traditie dichtbij het boeddhisme en andere Aziatische tradities. Ooit was deze stroming zelfs groter dan de huidige ‘officiële’  leer. Dat duurde tot ongeveer het jaar 180. Daarna begon de verdachtmaking door het kerkelijke christendom.
In de periode van de katholieke kerk nam menige paus het zwaard op om de onwillige gnostieke ketters uit te roeien. Een dieptepunt hiervan was de uitroeiing van de katharen in Zuid-Frankrijk, bij de Montsegur in Occitanië. Dat was in de Middeleeuwen geruime tijd een broeinest van gnostieke spirituele ontwikkelingen en een doorn in het oog van het roomse gezag. Ook verderop in Toulouse kwamen later in de Middeleeuwen vele culturen en geloven bij elkaar en zij ontwikkelden voor die tijd inzichten die nog actueel zijn.
Met de uitroeiing van de katharen verdween een unieke gnostieke cultuur. Maar de monniken langs de Nijl en op vele andere plaatsen gingen ondergronds met de oude interpretatie van het mystieke christendom. Tot 1945, toen herders dus de zorgvuldig verborgen geschriften terugvonden. Sindsdien is er veel veranderd. De kerk blijft weliswaar rigide vasthouden aan dogmatiek en regels, de wetenschap tikt de gelovigen tegenwoordig op de vingers over de authenticiteit van leerstellingen en bijbelteksten waarop velen hun geloof baseren. Uit andere archeologische vondsten werd ook al duidelijk dat veel huidige bijbelteksten in de loop van de eeuwen zijn veranderd en aangevuld, en dat de oorspronkelijke strekking van het christendom nogal afwijkt van wat de kerken nu prediken.
De herontdekking van deze vroegchristelijke gnostieke traditie komt zeer gelegen: de oude structuur van de kerk als fundament van onze westerse cultuur wankelt en mensen zoeken naar nieuwe zingeving en antwoorden op spirituele vragen die de kerk amper meer kan beantwoorden. Gnostiek biedt de moderne mens die wel. Ook is boeiend om te zien dat onze westerse cultuur ten diepste wortelt in de gnostiek en niet in de roomse rigiditeit van de christelijke wereldreligie.

Hoe kwam je bij de gnostiek terecht?
‘Als cultuurfilosoof had ik jarenlang een hobby. Ik deed mee met een avondvullend lezingprogramma over de Arthurlegendes en zijn Ridders van de Ronde Tafel. Mijn favoriet was ridder Parcival. Tot iemand me zei dat het verhaal van Parcival een geheime weergave was van de leer van de katharen. Ik ging zoeken in de universiteitsbibliotheek en vond iets van een christelijke schrijver die de katharen een ‘rare sekte’ noemde. Mijn onderzoek voerde vervolgens langs vele boeken en uiteraard naar Frankrijk.’

Ver uit de buurt van de orthodoxe gereformeerden…
‘Op mijn veertiende zei een diaken tegen me: ‘Jij komt in de hel!’ Ik kreeg toen een sterk besef dat hij in een andere werkelijkheid leefde. Ik verbaasde me als kind al over de angst voor zonden van de kerkelijken. Eerlijk gezegd had ik medelijden met ze.‘

Was er een aanleiding?
‘De dood van een kind van mijn zus werd bestempeld als ‘iets van God’. Toen ben ik uit dat verhaal gestapt. Ik herkende in de katharen een liefdevolle Jezus, weliswaar radicaal, maar niet een boze straffende God.’

Rozenkruizers zeggen nu spirituele erfgenamen van de katharen te zijn…
‘Je reinste onzin! Dat berust geheel op fantasie.’

Die katharen waren geen eendagsvlieg…
‘Nee, er was sprake van een continuüm; gedurende eeuwen zijn de boeken zoals die in de kruik van Nag Hammadi zijn gevonden, bekend geweest in een grote regio. Uit oude verslagen van de inquisitie, kerkpolitie van de paus, van een gevangen en daarna gemartelde kathaar bleek dat hij het hele Thomas-evangelie uit zijn hoofd kende. Al in de tweede eeuw waren in de geleerde kringen van het nu Egyptische Alexandrië de gnostieke geschriften bekend.’

En…
‘Eerst iets anders. Ik liep in mijn jeugd over de schorre, een soort waddengebied in Zeeland. Wijds en leeg. Daar in dat buitendijkse gebied had ik het gevoel dat alles goed was. Ik voelde me er verbonden met de natuur. Binnen de dijk, vlakbij huis, kreeg ik echter een beklemmend gevoel van de mensen en de sfeer van ‘cultuur’. Als kind viel ik op een dag voorover in zo’n kreek op de schorre. Ik had wat je nu een verlichtingservaring noemt; ik werd één met alles. Het werd mijn privégeheim. Later bij de katharen zag ik dat besef terug; toen wist ik dat ik goed zat.’

En hoe werkt dat voor je uit in de praktijk?
‘Als historicus koppel ik kennis aan de spirituele ervaring. Zelf verdiepte en rijpte mijn bewustzijn, onder meer door de vroegchristelijke mystici te bestuderen. Hoe dieper het besef van eenheid en verbondenheid, hoe schrijnender de alledaagse werkelijkheid. Wat mensen elkaar aandoen! Dat doet mij pijn, want ik weet hoe het zou kunnen zijn.’

Wordt spiritualiteit dan niet een vlucht uit de werkelijkheid?
‘Ik begrijp wel dat spiritueel-mystieke tradities vluchten uit de werkelijkheid. Dat is namelijk het lot van wie zich spiritueel ontwikkelt: de confrontatie met de pijn van de wereld ín de ervaring van goedheid en liefde. Dat kan leiden tot terugtrekking uit de wereld. Je komt in een staat waarin geen pijn meer is.
Ik maakte een fundamentele keuze. Allereerst om niet te vluchten en wél in de wereld aanwezig te zijn. En vervolgens mijn innerlijke weten te volgen en te doen wat hier gedaan moet worden. Voor mij was dat de kunst van het loslaten en innerlijk leeg te worden om een goed besef van zinvolheid te kunnen krijgen. Loslaten totdat je de bodem van je bestaan hebt bereikt. Dan doe je alleen nog maar wat je handen vinden om te doen. Ook geldt dit planmatig: leven heeft zoveel zin als je er zin in hebt. Daarvoor moet je durven luisteren naar je innerlijke kompas en vervolgens anderen leren erop te vertrouwen.’

Er zitten in sommige gnostieke kringen wat anti-joodse om niet te zeggen antisemitische trekjes. ..
‘Ik zou het niet weten. Jezus was een Jood en het begin van de gnostiek was een Joodse aangelegenheid.’

En de mening over de joodse en oudtestamentische god Jaweh of Jehova?
‘Dat is niet dé God, maar een wraakzuchtige verbeelding van onze menselijke angsten. Als angst de macht van de duisternis is, is Jehova de heer van de duisternis.’

Dat is nogal wat om over het joodse geloof te zeggen…
‘Het idee dat Jehova niet de absolute God is, is al vroeg in de Middeleeuwen onder de Joodse intelligentsia van het Egyptische Alexandrië ontstaan. Het is een concept dat de Joden – die in die tijd overal rond de Middellandse Zee woonden – zelf hebben ontwikkeld. Jehova of Jaweh is een verabsolutering van de angst van mensen. Een mannelijke gewelddadige heerser. Van alle tijden, ook vandaag. Wie macht wil, moet een tegenstander hebben die angst inboezemt. Bedenk wel dat de Jodenvervolging een christelijke uitvinding is. De Jodenhaat van de Islam dateert echter van het begin van de Joodse staat, in 1948,  toen het westen en met name de VS steeds deze staat steunden. Het zijn vooral de evangelicals in de VS die de lobby voor Israel zo succesvol ondersteunen.’

Toch doen wilde conspiracyverhalen de ronde…
‘Ja van gehoord. Maar als die tot antisemitisme leiden, kunnen ze niet goed zijn. Er lopen gekken rond. Wie de mystiek zoekt en in de leegte komt, ervaart dat alles mogelijk is: dus een valse goeroe kunnen worden met een groot spiritueel ego maar evengoed een echte goeroe.’

Die mannelijke, boze en wraakzuchtige god is ook de verbeelding van de mannelijke dominantie over de vrouw van de afgelopen 2000 jaar.
‘Europa was 4000 jaar geleden matriarchaal, de vrouwen deelden de lakens uit. Dat veranderde met het nieuwe kerkgeloof. Maar in de beginperiode van de kerk zie je op beelden dat de drie-eenheid, vader, zoon en heilige geest, eigenlijk vader, moeder, zoon is geweest. De verlaging van de maatschappelijke positie van de vrouw was eigenlijk een aanpassing van het geloofsysteem aan de overheersende patriarchale Romeinse cultuur. Dit en tal van andere historische ontdekkingen en feiten wijzen er sterk op dat het christendom als religie is gejat van de gebruiken uit die tijd.’

Maria Magdalena was de vrouw van Jezus?
‘Ja dat lijkt er wel op. Maar een verhaal hoeft niet waar te zijn om betekenisvol te zijn! Het verhaal van de vrouw van Jezus raakt mensen. Het is de bevestiging voor vrouwen dat ze eeuwenlang in een mindere positie zijn gedwongen.’

Je durft een afwijkende mening te hebben. Zoals over Rudolf Steiner…
‘Ja ik was degene die ooit begon over zijn – en die van Blavatski – belachelijke rassenleer. Dat gaf een hoop rellen op de Vrije Scholen. Ik wilde deze scholen vrij houden van racisme, maar het pakte anders uit. Ik oogstte boosheid.’

Wat rest je nu nog?
‘Wat ik weet wil ik opschrijven. Eerst een nieuwe uitgever vinden nu de huidige failliet is gegaan. En dan de boodschap aan mensen brengen dat ze moeten vertrouwen op hun innerlijke kompas. En laat je niet wijsmaken dat je niet deugt!’

Meer: www.brammoerland.com. En www.gnostiek.nl.

___________________________

Gnostiek in drie stappen
Bram Moerland geeft een verkorte les levenskunst:

Stap één: roep jezelf uit tot autoriteit van je leven. Dat brengt het proces op gang, zelfs als het een intellectueel besluit is.

Stap twee: je botst tegen conventies en je ondervindt sociale repercussies.’Wie denk je wel dat je bent!’ krijg je te horen. Daarop doemt een zwarte eenzaamheid op aan de horizon. Alleen wie daarvoor bang is, zal dit als een barrière ervaren.

Stap drie: je accepteert de eenzaamheid waarop een hele nieuwe soort verbondenheid zich aandient. Wie nergens bij hoort, hoort overal bij. Je wordt niet eenzaam, maar de angst ervoor maakt je dat. Dan kan je blijven steken in je proces. Zorg dus dat je inspirerende en bemoedigende medemensen ontmoet.