Ontwaken uit de kramp van streven naar geluk

‘Verbrijzel je idealen op de rots van de waarheid’

Het is bijzonder hoe je in het leven vaak situaties ‘aantrekt’; zonder dat je er bewust iets voor doet. Dat er bepaalde mensen op je pad komen. Dat wat van binnen leeft, zich weerspiegelt in het leven buiten je. Wakker worden…

Door Robbert van Bruggen

In mijn praktijk gebeurt het regelmatig dat ik al tijdens de eerste momenten van een oriënterend eerste gesprek het gevoel krijg: ‘Daar heb je er weer één!’ En dan bedoel ik iemand die doet denken aan ‘een ei dat op barsten staat’. Iemand die tot dat moment een evenwichtig en tevreden leven leidde, dat ineens ‘niet meer wil’ en waaruit alle ‘zin’ verdwenen lijkt. Ik herken dit moment als de aankondiging van een transformatie. Een proces dat van binnenuit ontstaat, dat zich op een geheel eigen wijze zal voltrekken en dat op geen enkele manier ‘stapsgewijs’ te begeleiden of in tijdsduur te voorspellen valt. Ik noem het een ontwaking omdat het naar een ander besef van ‘zijn’ brengt, waarin het leven zich wil vernieuwen door een andere richting te nemen. Er is geen ‘methode’ die zoiets goed kan begeleiden. De persoon in kwestie ervaart verlies van controle, wil snappen wat er gebeurt en zoekt geruststelling en moed om zich over te kunnen geven aan wat kennelijk wil gebeuren. Dat vertrouwen kan gevonden worden in spirituele tradities, boeken of in contact met anderen die zulke transformaties zelf hebben doorleefd. Ook het terugtrekken in retraite helpt te ontspannen in het stille oog van de gierende storm die soms door ons heentrekt. Als de krampachtige poging om het proces te remmen wordt losgelaten, ontwikkelt het zich vanzelf en ontvouwt het proces zich van moment tot moment. Een soefi zei ooit: ‘Je ziel kent de weg, als jij het niet weet.’
Dit transformatieproces toont zich als een onomkeerbaar afbrokkelen en afsterven van een identiteitsbesef. Waarbij een ‘muur’ gevoeld wordt die zicht op een toekomstverlangen ontneemt. Wat doet denken aan het gevoel alsof je in een achtbaan ratelend omhoog gehesen op het punt aanbeland bent waarop de tijd een moment stil lijkt te staan… voordat je plotsklaps in duizelingwekkende vaart de afgrond in gestort wordt, gevolgd door onvoorspelbare slingerbochten en horizonverliezende loopings. Deze instorting wordt vaak gevolgd door een tergende periode van wachten en ‘niet weten’; een nulpunt, voordat een nieuw gevoel van richting ontstaat waaruit zich stapje voor stapje een nieuwe levensmissie ontvouwt. De periode nadat het oude niet meer wil en het nieuwe nog niet is ontstaan, is in principe de moeilijkste fase. Het is de ‘stille zaterdag’ met Pasen tussen de Kruisiging en de Opstanding. Of de ‘Donkere nacht van de ziel’ waar Johannes van het Kruis over sprak. In deze fase van ‘niet weten’ zul je ergens je vertrouwen in moeten vinden om het te kunnen ‘verduren’. Terwijl de wereld om je heen je onder druk zet om concrete stappen te zetten. Maar je kunt die dan eenvoudigweg nog niet maken.

Afhaakt
Dit sterven aan identiteit is een proces dat van binnenuit werkt. Soms wordt het voorafgegaan door gebeurtenissen van buitenaf, bijvoorbeeld door het plotseling verlies van een dierbare. Soms volgt het op een innerlijke gebeurtenis, bijvoorbeeld bij een levensbedreigende ziekte. Vaak echter is het niet zo duidelijk te herleiden tot een aanwijsbare ‘breuklijn’ waarin het leven van het ene op het moment anders is, maar groeit er gedurende langere periode een gevoel van onverschilligheid, verveling of zinloosheid. Waarbij het geleefde leven vaak tegen alle positieve logica in moeite begint te kosten, tot het moment aanbreekt waarop het simpelweg niet meer ‘wil’. Belangrijke innerlijke waarden en drijfveren die tot dat moment betekenisvol waren, verliezen hun zin. De dagelijkse routine in het leven vraagt om continuïteit terwijl je van binnen afhaakt. Soms wil iemand letterlijk uit de context van zijn bestaan breken. Heel soms voltrekt de transformatie zich in luttele momenten. Het betreft dan meestal een mystieke ontwaking waarin de persoonlijke identiteit als ‘kleurrijke lappendeken van verhalen’ plotseling oplost in het besef van Eenheid.
Zelf heb ik, zoals ieder mens in zijn leven meemaakt, enkele van dergelijke crises doorgemaakt. In mijn geval waren het er drie, die stuk voor stuk een totaal verschillend gezicht en uitwerking hadden. In mijn situatie speelde ‘retraite’ een grote rol bij het ‘ontspannen’ in het proces, maar ook bij het ‘losmaken’ van een diepere crisis.
De eerste betrof een volslagen onverwacht moment van Eenwording op mijn 23ste. Deze onbeschrijfelijke ervaring die niet meer dan tien minuten duurde leidde tot een innerlijke crisis die jarenlang doorsluimerde. Ik wilde terug naar wat ik ervaren had en alles om mij heen verloor aan betekenis; alles stond in schril contrast tot dat moment waarop ‘Robbert’ er even niet was en waarbij alles versmolt tot een Eenheid die zo vertrouwd, simpel en bekend was. In de spirituele wereldjes waarin ik me in die periode bewoog, pijnigde ik me door steeds te zien ‘dit is het niet’; maar ‘dat’…. Ik kont het nergens vinden. Hoe meer ik zocht, hoe krampachtiger het werd. En toch werkte er iets in me door waardoor ik in de jaren daarna intuïtief wist, welk werk ik te doen had en waar ik ‘nee’ tegen te zeggen had. Dit was misschien wel de meest ingrijpende ontwaking.

Aardbeving
De tweede vond plaats rond mijn 33ste; na zo’n tien jaar sannyasin te zijn geweest en bijna vijf jaar in kleine communes te hebben gewoond was ik er door een heftige gebeurtenis als popcorn ‘uitgeplopt’. In het jaar dat volgde, vreesde ik te zullen sterven; ik had momenten dat ik me in plotselinge doodsangst aan de tafelrand vastgreep omdat ik voelde ‘daar ga ik’. Ik reisde in die jaren op en neer tussen Nederland en Frankrijk waar ik een therapeutische gemeenschap voor adolescente jongeren leidde. Ik rookte, dronk, ging vreemd en het voelde alsof ik tegen een muur gedrukt werd waarbij me de adem ontnomen werd. Een volslagen onverwachte ontmoeting met de soefi-meester Pir Vilayat Inayat Khan – die ik op mijn 19de voor het eerst had ontmoet – bij het opdraaien op de Route National in de buurt van Cahors veroorzaakte een innerlijke aardbeving. Ik keek hem letterlijk recht in het gezicht en even later stopten we allebei op een parkeerplaatsje waar we elkaar kort ontmoetten. Hij vertelde me op de terugreis te zijn van een retraite in de Pyreneeën ‘just away from everything’ en ik luisterde met een innerlijk ‘oh dat wil ik ook’ en met een lijf dat bol stond van de spanning. Twee maanden later stortte mijn leven in: mijn relatie klapte en de therapeutische gemeenschap waar ik zeven jaar met hart en ziel aan verbonden was, zou worden wegbezuinigd. Ik had geen energie om me ertegen te verzetten en liet los. Ik hing letterlijk drie maanden thuis in een hangmat op het absolute nulpunt – ik wist niet of alles wat ik ooit gedacht had überhaupt had gedeugd. Ik wist niet meer wie ik was en wie ik kon zijn. Deze crisis nam een vol jaar in beslag waarin met name het ‘uithouden’ van het ‘niet weten’ voor mij de grote test vormde. In die periode kwam diezelfde soefimeester naar Nederland en ik besloot een retraite bij hem te doen. Die bracht me het vertrouwen waarmee ik het kon ‘laten gebeuren’. De Perzische dichter Hafiz schreef over dit diepgevoelde vertrouwen: ‘Faith is a bird, that feels the light and sings, when dawn in still darkness.’ Deze retraite vormde het begin van een golf van nieuw leven, waarin ik me innig verbond met het soefisme van Hazrat Inayat-Khan.
De derde crisis is van recentere datum; waarbij ik kennelijk alles had los te laten dat ik liefhad en waar ik me mee vereenzelvigde. Het begon na een veertiendaagse retraite waarin zich tot mijn verbazing in mijn meditaties een enorme rots had aangediend. Deze reikte zover ik kon kijken. Ik schrok van de  omvang en begreep niet wat het was. De retraite initieerde een heftig proces dat zo’n drie jaar in beslag nam; waarin ik allereerst de organisatie die mijn hoogste spirituele idealen vertegenwoordigde heb losgelaten. Daarop volgde de scheiding van de vrouw met wie ik vele jaren gelukkig was en tot slot verloor ik door de recessie mijn werk voor een consultancybureau. Alles kantelde. Deze crisis bracht me in een ‘schrijnende woestijn’. Ik leefde een aantal maanden als kluizenaar in mijn eigen tuin. Het vroeg mijn overgave aan wat het leven elk moment opnieuw door mij wilde beleven. Ik kon niks ‘doen’. Pas later herinnerde ik me een uitspraak van Hazrat Inayat-Khan: ‘Shatter your ideals on the rock of truth’ (‘verbrijzel je idealen op de rots van de waarheid’).Die uitspraak is me heilig geworden. In mijn ervaring was er niet een ‘ik’ dat zijn idealen vernietigde; het was de rots die alles in een andere ordening duwde. Deze crisis bracht veel verlies en was de meest ingrijpende.

Bezield
Omdat elke spirituele crisis of ‘ontwaking’ een unieke dynamiek kent die zich niet laat versnellen of instrumenteel laat sturen, staat ze op gespannen voet met de rationele wijze waarmee we in deze moderne tijd met ‘verstoringen’ proberen om te gaan.
Zolang de economische norm – zie kader – bepalend is maken we het menselijk leven ondergeschikt aan systemen die tot doel hebben die norm veilig te stellen en mensen ’te dirigeren’. Dit verkreupelt de menselijke ontwikkeling en leidt tot de ontkenning van de stem van het hart, gewetenloosheid en alle uitwassen van zelfverrijking die momenteel pijnlijk zichtbaar worden.
In een tijd waarin de huidige economische crisis ook tekenen van verval en ‘instorting’ vertoont, waarbij slechts rationeel transcendentie gezocht wordt naar een samenleving die meer duurzaamheid en solidariteit ademt, wordt het tijd de betekenis van een spirituele crisis in een mensenleven te leren waarderen. De ontwaking die maatschappelijk nodig is, gaat over het ontwaken van het ‘geweten’. Spirituele crises vormen het bewijs dat het rationeel maakbare geluk slechts een oppervlaktefenomeen is. Door het transcenderen van identiteit dragen ze vrucht in menselijke wijsheid. Een doorleefde spirituele crisis is voelbaar en geeft waarde aan echt contact vanuit stilte in plaats van mentaal geratel. Een spirituele crisis is daarom een groot geluk; omdat alle vastgezette identificaties worden losgewoeld; waarna het leven zich vanuit een grotere diepte bezield ontvouwt. Het enige wat dit vraagt is de verschuiving van de zetel van ons zijn: van het hoofd naar het hart! Het is de ziel die weerbarstig de verklontering van verhalen en overtuigingen waarmee je je hebt opgetuigd en vereenzelvigd, helemaal vanZelf van zich af schudt. De ziel kent de weg, als wij het niet meer weten…

Robbert van Bruggen heeft een praktijk als coach, begeleidingskundige en retraitebegeleider. Meer: www.ineenhutjeopdehei.nl.

___________________

Wet Poortwachter
Behalve rouwverwerking na verlies van een dierbare worden levensloopcrises als ‘volwassen-worden’, ‘midlife’ en ‘existentiële crises’ in het algemeen maatschappelijk niet of nauwelijks erkend. Wel als psychologisch, sociologisch, filosofisch en mystiek fenomeen, maar niet in de maatschappelijke omgang ermee. In de markteconomie en het neoliberale denken is geen plek voor processen die niet bijdragen aan het vergroten van efficiency, continuïteit en winst. Bij spirituele crises van deze orde kan geen appèl worden gedaan op onze zelfstandigheid als autonoom ‘ik’ dat verantwoordelijk geacht wordt voor het ter hand nemen van het eigen geluk. Omdat dit processen zijn die nou precies onze identificatie met dat maakbare denken transcenderen! In een overtuiging dat het leven ‘te regelen valt’, zijn ingrijpende overgangen in een mensenleven moeilijk te ‘vatten’. We neigen er een ‘ziekte’ of ‘stoornis’ van te maken die we vervolgens kunnen ‘behandelen’. De maatschappelijke drang het leven te beheersen en te controleren maakt dat we dit soort periodes labelen. Ze heten dan ‘overspannenheid’, ‘burn-out’, ‘psychische klachten’, ‘ongewenst sociaal gedrag’, of ‘stoornissen’. Daarvoor bedenken we vervolgens therapievormen en medicijnen. De Wet Poortwachter is bedacht om mensen bij ‘verzuim’ zo snel mogelijk via strakke procedures weer in het zadel te krijgen en zo de economische norm veilig te stellen.