Wetenschap versus spiritualiteit: lijkt wel een bokswedstrijd

Samenwerken voorkomt een hoop stompzinnigheid

Nu in de boksring! Aan uw rechterzijde, gekleed in het rood: de wetenschap. Links van u in het blauw: spiritualiteit, uit diverse culturen en van verschillend pluimage. Regels: er zijn geen regels. Samenwerking: amper. Doel: er kan maar één winnen! Neem nou het recente proefschrift van Jeroen Boekhoven over het hedendaags sjamanisme …

 Door Linda Wormhoudt

Ergens begin 20e eeuw. Horden antropologen begeven zich naar verre landen om daar de wilden en hun geloofsstructuren te bestuderen. Heidenen, die vreemde rituelen verrichten en meerdere goden aanbidden. Nomadenvolkeren met exotische namen, in Noord-Amerika, Siberië, Mongolië. Met een opschrijfboekje in de hand en een flinke koffer vol vooroordelen trekken de wetenschappers godvergeten contreien in waar de beschaving ver te zoeken is. Ze geven vervolgens een naam aan dat wat ze observeren: sjamanisme. Het woord ‘sjamaan’ komt oorspronkelijk uit het Tunguz, een Siberische taal, en betekent de extatische.

Deze eerste antropologen komen na hun onderzoek bijna allemaal tot min of meer dezelfde conclusie: deze mensen sporen niet. Die spirituele leiders, de sjamanen, zijn meestal geestelijke gestoorde mensen, zonderlingen die dingen zien die er niet zijn. Soms hebben ze epileptische aanvallen en dan rollen ze schuimbekkend over de grond, zo schrijven ze in hun notitieboekjes. Zo claimen ze contact te hebben met wezens uit deze en andere werelden! Stel je voor zeg! Soms spelen sjamanen ook gewoon theater om zo angst op te wekken bij de gemeenschap, luidt een andere veelvoorkomende conclusie. Gebeurtenissen zoals ziekte, onheil, ongeluk en pech worden volgens de sjamanistische denkwijze veroorzaakt door geesten, boze voorouders en geïrriteerde landgoden. Geluk en voorspoed, een goede oogst of een goede jacht kunnen worden afgesmeekt door het maken van offers en ceremonies. De plaatselijke sjamaan wordt geacht onheil af te weren en goede geesten uit te nodigen. Door hun rol in de gemeenschap hebben de traditionele sjamanen een machtspositie die ze op alle mogelijke manieren proberen uit te buiten, zo schrijven de antropologen na thuiskomst in hun thesissen, boeken en artikelen. Rotzakken zijn het, die sjamanen, alleen uit op eigen gewin.

De bril
Deze generatie antropologen kwam in keihard contact met wereldbeelden die lijnrecht tegenover die van henzelf stonden. De ideeën waren zo anders dan de hunne, de levensstijl week zo af van dat wat ze gewend waren in het Westen. Ze interviewden de sjamanen, peuterden zoveel mogelijk informatie los, observeerden de rituelen en dachten er bij voorbaat al het hunne van. De verslagen uit die tijden staan dan ook bol van vooroordelen, eigen ideeën en vooringenomenheid. Slechts een enkele wetenschapper probeerde zo neutraal mogelijk te observeren.

Maar dat was toen, begin 20e eeuw. Nu, door de haast onbegrensde kennisverspreiding via internet, de vele mogelijkheden om in contact kunnen komen met diverse volkeren, geloven en spirituele stromingen, is een hedendaagse wetenschapper vast opener en minder bekrompen dan zijn voorgangers. We zijn immers weer een eeuw verder?

Wetenschappers willen feiten. Ze willen structuren, patronen, duidelijkheid. Wetenschap zou volgens het sjamanistische concept van het levenswiel in het Oosten wonen, de windrichting waarin men structuren maakt en daardoor overzicht creëert. Daarnaast streeft men in wetenschap neutraliteit na, en dat is een nobel streven. Maar daar begint ook de moeilijkheid. Want neutraliteit is bijna onmogelijk. Onze interpretatie van wat er om ons heen gebeurt, wordt gekleurd door onze persoonlijke ervaringen. Spiritualiteit, en dan maakt het niet uit in welke verschijningsvorm, is een moeilijk onderzoeksveld, omdat mensen dingen ervaren die niet aantoonbaar zijn. Je kunt een spirituele ervaring niet in feitelijke informatie transformeren.

In spiritualiteit ervaart, ziet en voelt de gelovige innerlijke beelden die moeilijk zijn uit te leggen aan een ander. Enerzijds is geloof een zeer persoonlijke en intieme zienswijze, anderzijds een gevoel dat kan worden gedeeld met een groep mensen die dezelfde spiritualiteit omarmen. Spiritualiteit woont in het Westen van het wiel: de innerlijke wereld, het gevoel, het innerlijke weten. En hoe benoem je eigenlijk het onnoembare, hoe schets je het onzichtbare, hoe vertaal je concepten die niet met de Westerse ratio te vangen zijn? Hoe leg je aan een wetenschapper uit wat er tijdens een sjamanistisch ritueel gebeurt, als die er bij voorbaat niet open voor wil staan?

Het reiken van de hand
Ik geloof in samenwerking en sta open voor wetenschappers uit verschillende hoeken. Ik weet dat veel van mijn collega’s er net zo over denken. Onderzoekers die praktijkervaring willen opdoen zijn altijd van harte welkom om eigen inzichten te vergaren. Het lijkt mij zeer waardevol als er vormen van samenwerking mogelijk zouden kunnen zijn, als er wederzijds begrip zou ontstaan. Maar mijn pogingen om de dialoog aan te gaan en uit te wisselen met wetenschappers lukken meestal niet. De vooroordelen ten opzichte van praktijkgericht sjamanisme, en nog groter het ‘spirituele circuit’, zijn zo sterk dat contact haast bij voorbaat onmogelijk lijkt te zijn. Onmiddellijk wordt er – al bij het eerste gesprek – allergisch gereageerd en worden er etiketjes op mijn voorhoofd geplakt, die variëren van ‘ongevaarlijke gek’ tot ‘zweefteef’. Dat is niet geheel onbegrijpelijk, want in de spirituele scene lopen vreemde vogels rond. Maar die lopen er ook in de plaatselijke boekhoudersvereniging.

Sjamaniste: “Het was een draak. Met wonderlijke blauwgroene schubben, grote poten en ogen die mij de adem benamen. Het wezen had gigantische vleugels en vloog recht op mij af. Ik voelde de luchtverplaatsing toen het voor mij landde. Mijn hart stopte haast met kloppen van angst, en ik kromp in elkaar. De draak boog zich half over mij heen en keek mij vervolgens strak aan. En daar, in het linkerdrakenoog, zag ik mijn ziel. Deze ontmoeting heeft mijn leven veranderd. Draak is deel van mij, weet ik nu. Ik genees mensen met behulp van drakenenergie.”

Antropoloog: “Ze vertelde mij over een ontmoeting met een draak en hoe dat haar leven had veranderd. Waarschijnlijk had ze destijds een psychotische aanval, of heeft ze een andere psychische aandoening die ervoor zorgt dat ze soms in een fantasiewereld verdwaalt. Met de juiste medicatie zou het probleem misschien op te lossen zijn. Door haar status als sjamaniste is ze wel in staat om deel te zijn en te blijven van de gemeenschap. Eigenlijk is haar rol een vorm van getolereerde en controleerbare gekte.”

Braadspit
Iemand die sjamanisme uitsluitend vanuit de theorie observeert, heeft een andere kijk op zaken dan iemand die praktijkervaring heeft. De interpretatie van bijvoorbeeld het gebruik van magische voorwerpen kan behoorlijk verschillen. Een voorbeeld: in Scandinavië zijn in prechristelijke vrouwengraven ijzeren staven gevonden. De vrouwen houden de staf in hun armen. Ze zijn gemaakt van gedraaid ijzerdraad en hebben een bronzen knop. Aan sommige staven zijn bronzen schijven bevestigd of ijzeren ringen, waaraan amuletten hangen. In de geschreven bronnen vinden we ontelbare verwijzingen en verhalen over magische staven, met diezelfde knoppen. Als praktijkgerichte sjamaniste trek ik dan ook de voorzichtige conclusie dat deze gevonden staven wellicht magische staven zijn, ook omdat in diezelfde graven vaak andere ceremoniële voorwerpen zijn gevonden. Maar hoe staan deze staven in de catalogi van de musea vermeld? Braadspitten. Het zijn vrouwen, dus het zullen wel braadspitten zijn. De constructie van deze staven is echter totaal niet geschikt om vlees aan te spiesen. Daarnaast zijn er echte braadspitten gevonden: dunner en zonder amuletten. Men komt simpelweg niet op het idee dat de gevonden staven wel eens een magische betekenis zouden kunnen hebben. Hier zou een uitwisseling tussen wetenschappers en praktijkgerichte spirituelen uitkomst kunnen bieden, de theorie en de praktijk kunnen elkaar ondersteunen. Helaas is er van een dergelijke samenwerking nog geen sprake. Ondertussen zitten we met braadspitten in onze spiri maag…

Proefschrift
Jeroen Boekhoven, ook bekend door zijn artikelen voor de stichting Scepsis, die volgens hun website “een kritische blik op buitengewone beweringen, pseudowetenschappelijke theorieën, dubieuze therapieën en paranormale overtuigingen” werpt, is onlangs gepromoveerd op een onderzoek naar sjamanisme. In zijn boek, ‘Genealogies of shamanism’ (de ondertitel is veelzeggend: ‘struggles for Power, Charisma and Authority’. Ja, met hoofdletters …) verwerkte hij ook een hoofdstuk over zijn observaties van het (neo)sjamanisme in Nederland. Hij observeerde diverse Nederlandse sjamanisten, ging naar open dagen en bezocht hier en daar een losse workshop op festivals. Naar eigen zeggen bleef hij, voor zover dat mogelijk was, in de observerende rol, en waakte hij ervoor om  echt mee te doen. Soms deed hij wel alsof hij meedeed, schrijft hij. Observeren in plaats van meedoen om neutraliteit te bewaken is mooi, ware het niet dat er van neutraliteit geen sprake blijkt te zijn en zijn vooroordelen, scepticisme en sarcasme van bijna elke pagina afdruipen. Zijn boek is eigenlijk één lang Scepsisartikel. Ik lees over machtswellustelingen en zweefgedoe. Mensen bij wie hij onderzoek deed, worden een voor een genadeloos onderuit gehaald. Rotzakken zijn het, die sjamanisten, alleen uit op eigen gewin. Ze belazeren de boel, zijn niet traditioneel en sporen eigenlijk niet, lijkt de boodschap te zijn. Zijn werk doet mij sterk denken aan die 20^e-eeuwse onderzoekers. Hij is wel een traditionial, zullen we maar zeggen.

Gelukkig zijn er ook wetenschappers die verder kijken dan hun neus lang is, en het onderwerp van hun onderzoek van verschillende kanten proberen te belichten. Onderzoekers die insiders willen zijn, in plaats van outsiders, looking in. Je weet pas wat boksen is als je zelf de ring in gaat en een paar klappen krijgt. Je begrijpt een boer veel beter als je zelf op je knieën gaat om aardappels te rooien. Wil je weten wat zwemmen is, duik dan het water in en blijf niet aan de kant staan koekeloeren. Antropologe Hanneke Minkjan die onderzoek doet naar sjamanisme en aanverwante spirituele stromingen, de archeoloog Ruud Borman die schrijft over witte wieven, de Engelse archeoloog Neil Price, die het stavenverhaal uitzocht: dat zijn zwemmers, die gaan wel de ring in. Hulde, het kan dus wel. De goden zij dank.

Ik wil je vertellen over sneeuw. Jij hebt nog nooit sneeuw gezien, en ik ga proberen het je uit te leggen. Want ik heb de kern van sneeuw gezien, gevoeld en geproefd. Sneeuw kan hard en zacht zijn, glad en ruw. Sneeuw kan doden en vitaliseren. Er zijn honderden soorten sneeuw. Daarin wonen duizenden facetten en ontelbare gradaties. Er is doodssneeuw en de sneeuw van de vos. Er is grauwe sneeuw en sneeuw zo wit dat je blind kunt worden. Er is sneeuw om in te schuilen en gekmakende sneeuw. Het is heel koud op je tong, alsof je een mes proeft. En in je handen… voelt sneeuw als… ijs. Maar jij hebt nog nooit ijs gevoeld. Weet je, ik kan het je niet uitleggen. Daarom geef ik je nu sneeuw. Op je huid, op je oogleden, in je handen en op je lippen. Proef het, zie het, voel het, ervaar het. Dan pas weet je wat sneeuw is voor jou.

Linda Wormhoudt is sjamaniste en rituelenbegeleidster, auteur van ‘Goden en sjamanen in Noordwest-Europa’, ‘Ademtocht, verhalen over de dood’, en ‘Seidr, het Noordse pad, werken met magische en sjamanistische sporen in Noordwest-Europa’ alle uitgegeven door uitgeverij A3 boeken. Haar website: www.soulritual.nl.
Haar twitteradres: http://twitter.com/Lindatweetraaf.