‘Uitgekotst worden als verrijking’ – Pieter Hilhorst mislukte als politicus

Hij kwam, zag en verloor. Een mislukt politicus, zo noemen anderen hem. En zo beschouwt hij zichzelf ook. Toch houdt de mislukking een belofte in. Een belofte op een ander soort politiek. Een politiek voorbij het cynisme en de teleurstelling. Want, zo stelt Pieter Hilhorst: “De onrechtvaardigheid in de wereld is veel te groot om de politiek af te schrijven.”

Door Niels Brummelman

Als geïnteresseerde buitenstaander, hij studeerde politicologie en schreef politieke essays en columns, krijgt Pieter Hilhorst in 2012 vanwege het vertrek van wethouder Lodewijk Asscher naar Den Haag een buitenkansje om de politiek ook eens van de andere kant te leren kennen. Hij houdt het nog geen zestien maanden vol. Zijn val was diep en hard: van een nominatie voor wethouder van het jaar tot de lijsttrekker van de PvdA die Amsterdam verliest. Auw.

Ideaalbeeld redden De teleurstelling over zijn mislukte missie is bij Hilhorst zo groot dat hij de eerste maanden na het afscheid verongelijkt en nijdig door de stad loopt. Vooral het publieke karakter van zijn politieke ondergang ervaart hij als confronterend: “Alsof ze verbaasd waren dat ik überhaupt nog leefde, zo vroegen mensen aan me hoe het met me ging. Het medelijden dat daaruit sprak, deed extra pijn. De troostend bedoelde opmerking dat ik er niets aan had kunnen doen, evenzeer. Ik geloof namelijk dat politiek juist de kunst is om waar te maken wat onmogelijk lijkt. Dat is me dus overduidelijk niet gelukt.”

Om zijn ideaalbeeld van de politiek te redden van zijn persoonlijke teleurstelling, besluit Hilhorst de bladzijde niet zomaar om te slaan. Hij wil idealisten wijzen op valkuilen en mogelijkheden binnen de huidige mediademocratie. Het resultaat is zijn boek De belofte, waarin hij opvallend mild is voor gehaaide medepolitici die geen mogelijkheid onbenut lieten hem op slinkse wijze onderuit te halen. “Een bewuste keuze. Behalve dat ik er een hekel aan heb, geloof ik niet in de effectiviteit van het moraliserende vingertje. Beter is het om te kijken naar je eigen effectiviteit. Wat had je anders kunnen doen? En dan kom ik in mijn eigen geval tot de volgende conclusie: ik heb te weinig energie gestoken in het mobiliseren van mijn bondgenoten buiten de politiek en in het aanzwengelen van mijn belangrijkste missie: het faciliteren van een radicale verandering in de verhouding tussen overheid en burgers en tussen burgers onderling. Bovendien zwichtte ik voor de verleiding om, toen ik door mijn politieke tegenstanders telkens weer aangevallen werd, mee te gaan in het politieke welles-nietes spelletje. Dat was nieuw terrein voor mij en niet conform mijn eigen karakter. Langzamerhand veranderde ik van een goede buitenstaander in een slechte politicus.”

Vloeibare democratie Tijdens de eerste maanden van zijn wethouderschap verschijnt Sociaal doe-het-zelven, het boek waar Hilhorst samen met Jos van der Lans al eerder aan begonnen is. Daarin beschrijven zij de nieuwe sociale doe-het-zelfbeweging en de betekenis ervan voor het oude politiek-bestuurlijke systeem. Hier verkennen zij ook de mogelijkheden om als bestuurder een andere verhouding tot stand te brengen tussen politici en burgers, tussen gevestigde instellingen en burgerinitiatieven, tussen professionals en amateurs. Ziedaar de politieke kernmissie van Hilhorst in een notendop. Welke ideeën had en heeft hij ter verwezenlijking daarvan? “Ik ben de politiek ingegaan om solidariteit te beschermen tegen bureaucratische instellingen en om mensen zeggenschap te geven over hun leven. De politiek zou wat mij betreft in plaats van een oplossingsmachine een agenda van democratisering moeten doorvoeren gericht op het zelfoplossend vermogen van gemeenschappen. Daartoe zouden politieke partijen omgevormd moeten worden van de rekruterings- campagnemachines die ze nu zijn tot brede sociale bewegingen met open lijsttrekkersverkiezingen. Bewegingen die empowerment bevorderen op allerlei terreinen, met alle mogelijke middelen. Een ander idee is om het kiessysteem te veranderen. De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau stelde in de achttiende eeuw dat het bij representatieve democratie in wezen slechts om één moment van vrijheid gaat: het moment van stemmen zelf. Daarna waren de burgers volgens hem gewoon weer slaven. Hoe dan ook, de kloof tussen Den Haag en ‘het volk’ kan volgens mij in belangrijke mate verkleind worden door de idee van vloeibare democratie. Kiezers mogen in dat systeem hun stemrecht delegeren aan iemand in wie ze vertrouwen hebben. Nu mag dat ook al, maar is het aantal volmachten beperkt tot vier. Hef deze grens op en het wordt makkelijker om de politieke agenda van onderop te veranderen. Bang voor het ronselen van stemmen? Liever dat angstbeeld, dan stemmers die apathisch thuis op de bank zitten. Laat mensen hun stem maar verheffen, ook als ik het niet met hun mening eens ben. Dat is de essentie van democratie.”

Vrouwe Fortuna Als politicus lukte het Hilhorst niet of nauwelijks zijn missie politiek te agenderen, laat staan tot speerpunt van verkiezingen te maken. Opvallend, niet alleen omdat zijn uitgangspunt als buitenstaander veelbelovend was, maar ook omdat het tij hem gunstig gezind leek. Waarom liep het eigenlijk spaak, zijn eerste jaar als wethouder verliep immers zo goed als vlekkeloos? Hij zal het zelf misschien niet zo stellen, maar achteraf beschouwd begint het einde misschien wel op vrijdag de dertiende. Of eigenlijk de dag ervoor, op 12 december 2013. Het is de dag waarop de Amsterdamse belastingdienst per abuis 188 miljoen euro in plaats van 1,88 miljoen uitkeert aan mensen met een laag inkomen. Het blijft Hilhorst, die de affaire praktisch gezien prima afhandelt, de hele daaropvolgende campagne achtervolgen. Machiavelli wist het al: de omgang met Vrouwe Fortuna is de essentie van de politiek. In zijn boek schrijft Hilhorst, vrij naar John Lennon: ‘Een campagne is wat je overkomt, terwijl je een ander verhaal wilt vertellen.’ Nu zegt hij: “Er zijn altijd tegenvallers, ook in de politiek. De vraag is: hoe ga je ermee om? Ik was afgebrand voor ik goed en wel geleerde lessen in de praktijk kon brengen. Wat het sociaal doe-het-zelven betreft: voor Rutte bleek dat idee onder de noemer van ‘de participatiesamenleving’ juist een middel om zijn droom van een kleine overheid te realiseren. De uitwerking liet zich raden: bezuinigingen! Daardoor raakte het hele plan van doe-het-zelven ineens politiek besmet. Het is uiterst pijnlijk dat veel geëngageerde burgers zich, mede door dergelijke negatieve beleidsbeslissingen, van de politiek hebben afgekeerd. Het is mijn wens dat ze na het dichtslaan van De belofte overtuigd zijn geraakt van de noodzaak van de politiek en daar voortaan hun weg beter in kunnen vinden. Natuurlijk is het een krakkemikkig instrument en functioneert het niet naar behoren. Maar laten we niet zo dom zijn om de politiek af te schrijven. Daarmee geven we andere krachten de vrije hand. En daarvoor is de onrechtvaardigheid in de wereld veel te groot.”

Antiheld? ‘Ik was aan het sterven in de politiek. Mijn eigenheid verdampte. De twinkeling in mijn ogen verdween. Ik zei ingestudeerde zinnen en fietste door de stad zonder te zingen’, aldus Hilhorst in zijn boek. Zijn verhaal laat zich, zoals bijna alle verhalen overigens, prima samenvatten in het uit zeven stappen bestaande stramien van ‘De Weg van de Held’ van de cultuurfilosoof Joseph Campbell. Of is het, in het geval van Hilhorst, beter om te spreken van een antiheld? Waarschijnlijk niet, want zijn veerkracht maakt indruk: van een falende politicus tot een succesvol auteur en een bevlogen inspirator voor alternatieve schuldhulpverlening, decentralisatie en sociaal doe-het-zelven. Maar een geslaagde mislukking mogen we zijn korte uitstapje in de politiek toch ook niet noemen. Hilhorst: “Dat zou getuigen van een dwangmatig optimisme en een miskenning zijn van al het werk dat nodig is om een tegenslag te verwerken en om te buigen in iets positiefs.” Het doel van de reis van Campbells held is de ontdekking van zijn of haar ware identiteit. In ieder mens zit een diep verlangen zichzelf te zijn. Om het leven in te richten op basis van eigen behoeften en naar eigen visie. Je daarbij niet bovenmatig te hoeven laten leiden door onverwerkte emoties of belemmerende patronen en de verwachtingen van de omgeving. Met name de laatstgenoemde factor speelt politici in potentie bovenmatig parten. Hilhorst heeft het aan den lijve ondervonden en is daar dankbaar voor: “Politiek is een veeleisend ambacht en confronteert je als geen ander beroep met wie je bent. Politici krijgen immers een dubbele opdracht: wees jezelf en doe wat wij verwachten van een politicus. In die spagaat vervreemdde ik van mezelf. Zaken waarvan ik dacht dat ze heel erg bij mij hoorden, liet ik van me afnemen, zoals blijmoedigheid, problemen benoemen en mensen enthousiasmeren & mobiliseren. Totdat ik me op een gegeven compleet naakt en machteloos voelde staan in een volledig vijandige omgeving. Geen leuke ervaring, wel een verrijking. Privileges die ik tot dan toe als vanzelfsprekend had beschouwd, ging ik herwaarderen. Een voorbeeld: ik vond het niet meer dan normaal dat mensen geïnteresseerd in mij en mijn verhaal waren. Me fatsoenlijk behandelden en netjes lieten uitspreken. Dat soort zaken. Totdat ik lijsttrekker van de PvdA in Amsterdam werd. Het gevoel buitengesloten of zelfs gehaat en uitgekotst te worden, had tot dan toe in mijn leven geen dominante plek ingenomen. Maar voor velen op deze planeet is dat dagelijkse kost. Daarom is het louterend zoiets ook eens mee te maken. Het maakt je empathischer.”

De weg zelf Een terugkeer in de politiek sluit Hilhorst uit. Hij kanaliseert zijn engagement tegenwoordig onder andere via Goede Gieren, een groep actieonderzoekers die mogelijkheden verzinnen voor een alternatieve schuldhulpverlening. “Ik vind het prettiger om met geestverwanten te werken aan de totstandkoming van iets positiefs, dan een gevecht te leveren met mensen wiens manier van politiek bedrijven ik niet prettig vind”, zo stelt hij zelf. Het is voor hem de enige manier om zijn compromisloze gedrevenheid voor Het Ideaal vol te kunnen houden. Voor hem is dat een missie van seculiere aard. Want ondanks zijn rooms-katholieke opvoeding, is Hilhorst atheïst: “Op mijn veertiende overleed mijn zusje. Ik probeerde me in te denken hoe zij voortleefde, maar kon daar geen overtuigend verhaal van maken. Dus geloof ik het niet.”

Waar hij wél in gelooft, is de nagenoeg eindeloze menselijke kracht en creativiteit. Niet voor niets luidt volgens hem de meest relevante sollicitatievraag: heb je dingen mogelijk gemaakt die onmogelijk leken? Talenten aanboren en jezelf ontwikkelen, dáár gaat het wat hem betreft om in een mensenleven: “Kijk naar wat er op je pad komt en naar hoe jij je daartoe verhoudt. Op welke wijze kan het je sterker of rijker maken? De beloning ligt in de weg zelf. Elke weg die je gaat om ergens te komen, is de verkeerde weg.”

Meer lezen: Pieter Hilhorst, De belofte (De Bezige Bij, ISBN 9789023495956). Meer info: www.pieterhilhorst.nl