‘Spiritualiteit, yoga en meditatie meer in de medische sfeer’

Filosoof prof.dr.Hans Gerding wijdde een leven aan bewustzijnsonderzoek

Het vak parapsychologie-oude-stijl zal verdwijnen, vermoedt hij. Maar de aandacht voor buitengewone ervaringen van de menselijke geest niet. Aldus scheidend filosofieprofessor Hans Gerding. De belangstelling voor de ‘exceptional experiences’ hoort ook meer thuis in de medische sfeer, die van de geestelijke gezondheidszorg. Wetenschappers even wakker worden svp!

Begin dit jaar zwaaide prof. dr. Hans Gerding (1947) af als bijzonder hoogleraar ‘Metafysica in de Geest van de Theosofie’ aan de Universiteit in Leiden, Instituut voor Wijsbegeerte. Ruim negen jaar was hij als filosoof in de academische arena actief. Ook trad hij af als directeur van het Parapsychologisch Instituut in Utrecht, waar hij vanaf midden jaren tachtig gewerkt heeft. Van zijn persoonlijke interesse in filosofie, bewustzijn en spiritualiteit maakte hij zijn beroep. Na zijn studie filosofie met parapsychologie als specialisatie, promoveerde Hans in 1993 op de Kant-Swedenborgdiscussie. Steeds meer richtte hij zich op buitengewone ervaringen, zogeheten exceptional experiences. Van telepathie tot buitenlichamelijke ervaringen, van psychokinese tot spirituele crisis.
Hij deed filosofisch onderzoek, laboratoriumonderzoek naar telepathie, en werkte aan spraakmakende parapsychologische onderzoeken, zoals die rond de ontvoeringszaak van Gerrit-Jan Heijn, de Drutense Poltergeist en voorspellende dromen over de vuurwerkramp in Enschede.
Bij zijn afscheid als bijzonder hoogleraar pleitte hij voor meer serieuze aandacht van de geestelijke gezondheidszorg voor het fenomeen spirituele crisis. Want die wordt in de reguliere gezondheidszorg nog te vaak met een psychiatrisch etiket toegedekt. Met grote nadelen voor de patiënten.
Een paar vragen aan Hans Gerding.

Leverde het onderzoek naar die ontvoering van Gerrit-Jan Heijn destijds wat op?
‘Dat viel tegen. Postzakken vol met tips bekeken we dagelijks. We kregen die van de politie. We vonden daarin wel aanwijzingen dat Heijn op de Veluwe zou zijn. Op onze aanwijzingen is er toen gezocht. We zaten er acht kilometer naast. De ‘bottom line’ is dat niet de paragnosten, maar de politie Heijn gevonden heeft. Wel vonden we in de tips patronen die parapsychologisch interessant zijn maar politioneel geen waarde hebben.’

Wat voor patronen zaten er in die tips?
‘De meeste tips waren van mensen die zichzelf niet paranormaal begaafd noemden. Een kleiner deel van de tips kwam van mensen die zich wel paranormaal begaafd noemden en het kleinste deel van mensen die als paragnost hun brood verdienden. We ontdekten dat hoe ‘professioneler’ een paranormale tipgever was, hoe meer risico hij nam in zijn uitspraken. Dus een beroepsparagnost noemde een precieze plek, terwijl anderen vage uitspraken deden waar je niet op kunt rechercheren.’

Wanneer begon het vak parapsychologie?
‘Al zo’n 250 jaar geleden. Toen Mesmer met het ‘dierlijk magnetisme’ Frankrijk veroverde. Dat is wat we nu ‘magnetiseren’ noemen. Daarbij kwamen trancefenomenen voor. Dat leidde tot medische toepassingen van hypnose en de psychologie van het onbewuste, met voormannen als Freud en Jung.
In 1882 begon met de oprichting van de SPR (Society for Psychical Research) de parapsychologie als vakgebied. Dat vloeide voort uit de hype van het spiritisme in het midden van de 19^e eeuw. Het was een reactie op het materialistische denkklimaat van die tijd. Met de oprichting van de SPR begon het wetenschappelijk onderzoek naar o.a. spiritistische verschijnselen.
In de jaren `20 van de vorige eeuw kwam er een scheiding tussen parapsychologie en spiritisme. In de parapsychologie deed men toen kwantitatief onderzoek met o.a. kaartraadproeven. Er waren wel significantie uitkomsten, maar veel kon men er niet mee. Er ontstonden geen modellen of eenduidige visies. De spiritisten gingen hun eigen weg.’

Wetenschap en parapsychologie hebben een ‘gespannen’ verhouding, lijkt het.
‘Het probleem is dat we bij parapsychologie praten over ervaringen die niet altijd in een laboratorium reproduceerbaar zijn. En ‘niet altijd’ is dus niet ‘nooit’. Maar de afstand tussen de weinige experimenten en wat mensen in het dagelijks leven ervaren is groot. Wat ik mis is dat de wetenschap de verschijnselen open tegemoet wil treden. Dit onderzoek naar exceptional experiences is vooral zo belangrijk omdat meer dan de helft van de bevolking ervaringen op dit gebied rapporteert, waarbij een grote groep mensen aangeeft deze ervaringen belangrijk te vinden. Neem bijvoorbeeld crisistelepathie: iemand droomt over het sterven van een medemens, die daadwerkelijk overleden is zoals in de droom werd gezien. Als je zo’n droom als een buitenzintuiglijke waarneming ziet, dan betekent het dat de menselijke psyche niet omheind is. Dat is voor veel academici niet één brug, maar een paar bruggen te ver. Dat begrijp ik wel, maar ik zou zeggen: doe dan meer onderzoek. Het onderzoek dat feitelijk gedaan wordt, is een druppel op de gloeiende plaat. Het is uitgerekend: van het geld dat het wetenschappelijk parapsychologisch onderzoek in de laatste honderd jaar gekost heeft, kan de gewone psychologie maar een paar weken draaien. Dat zegt genoeg.’

Het Ganzfeld-telepathie-onderzoek onderbouwde toch dat bepaalde afwijkingen statistisch significant zijn, en dat er ‘iets’ aan de hand is waardoor die afwijkingen ontstaan?
‘Ja, er is interessant wetenschappelijk materiaal, met goede cijfers en analyses. Dat rechtvaardigt vervolgonderzoek. Maar je hebt in de wetenschap ook te maken met retorica en politiek. De parapsychologie heeft haar werkveld niet goed weten te verkopen. Dat is niet alleen in Nederland zo. Het is een mondiaal probleem. En nu zei ik daarnet wel dat ik het begrijp, maar ‘deep down’ begrijp ik er natuurlijk niks van. Democratisch is het in ieder geval niet. Eigenlijk zou van al het belastinggeld dat voor wetenschappelijk onderzoek beschikbaar is 1% moeten worden besteed aan wat de mensen op straat graag onderzocht zouden willen zien. Als dat gebeurt, komen er allerlei projecten van de grond, en zeker zal ook de parapsychologie dan meer armslag krijgen.’

Wat is hier de relatie met spirituele crisis?
‘Paranormale ervaringen zijn geen geïsoleerde fenomenen. Mensen kunnen, gezocht of ongezocht, terecht komen in een ervaringswereld waarin niet alleen mystiek, esoterie, creativiteit en het paranormale elkaar overlappen, maar waarin ook de deur naar de psychiatrie openstaat. Dat kan heel bedreigend en gevaarlijk zijn. Als hulpverleners de spirituele aspecten van die ervaringen negeren, laat je die mensen vreselijk in de kou staan. Ik haast me om er achteraan te zeggen dat ik niet denk dat alle psychiatrische patiënten eigenlijk spirituele genieën zijn. Maar we weten veel te weinig op dit gebied. Want ook de klinische kant van de parapsychologie wordt nauwelijks onderzocht.’

Is er een transcendente werkelijkheid?
‘Ik denk van wel. Niet omdat ik dat hoop of geloof, maar omdat mensen ervaringen rapporteren die daarop wijzen, en onder die mensen reken ik mezelf ook. Ik doel hierbij op grensoverschrijdende ervaringen. Daarbij moet je denken aan het overschrijden van de grenzen van ruimte, tijd, lichamelijkheid, de grenzen van het ego en de grenzen van geboorte en dood. Vooral bij het overschrijden van de grenzen van ruimte en tijd kan je bovendien wijzen op resultaten van experimenten.’

Bewustzijn is niet aan tijd en plaats gebonden zoals we denken?
‘Inderdaad. Men spreekt tegenwoordig over non-lokale aspecten van het bewustzijn. Daarmee wordt bedoeld dat ‘iets’ van onze psychische werkelijkheid de grenzen van ruimte en tijd kan overschrijden. Dat vind ik intrigerend. En filosofen als Kant, Schopenhauer en Jung dachten ook in die richting.’

Parapsychologie lijkt al 200 jaar de wetenschappelijke ‘modes’ te volgen in het verklaren van verschijnselen. Kun je voorbeelden noemen?
‘Ja, dat is een interessant gegeven. Omdat parapsychologen geen theoretisch kader hebben, zoeken ze aansluiting bij de nieuwste ontwikkelingen in hun tijd. Dus in de 19^e eeuw ziet men die verschijnselen, door de ontdekking van elektriciteit in het menselijk lichaam, tegen de achtergrond van het magnetisme. Daarna sloot men aan bij het behaviourisme in de psychologie en ging men kwantitatief onderzoek doen (tellen en meten). En weer later zocht men aansluiting bij de quantumfysica en bij de velden-theorie. Het laatste wat ik wil beweren is dat de moderne natuurkunde paranormale verschijnselen kan verklaren, iets wat je in populaire literatuur wel leest. Hoe dan ook, de nieuwste mode in de wetenschap wordt door voor- en tegenstanders gebruikt. Hersenonderzoek is nu ‘hot’: paranormale verschijnselen worden ermee ‘verklaard’ of ‘wegverklaard’.’

Is er een toekomst voor de parapsychologie?
‘Voor de parapsychologie-oude-stijl – proefpersonen in verschillende kamertjes en dan meten en tellen – zie ik geen grote toekomst weggelegd. Maar spiritualiteit, yoga en meditatie zoals mindfullness zullen zich, in relatie tot gezondheid, steeds meer manifesteren in de medische sfeer, ook in onderzoek. De komst van een integrale gezondheidszorg is onafwendbaar. Met het onderzoek dat op dat gebied nodig is, zal de parapsychologie de komende decennia links en rechts gepasseerd worden. En dat is een goede zaak, want dan is wat we nu nog parapsychologie noemen tot de mainstream doorgedrongen.’

Dus de parapsychologie verdwijnt?
‘Parapsychologie-oude-stijl wel, ja. Maar, dit werkveld zal nooit verdwijnen, eenvoudigweg omdat mensen massaal buitengewone of paranormale ervaringen zullen blijven rapporteren. Bovendien zie je dat het werkveld van de parapsychologie ook naar voren komt als onderdeel van de geschiedenis van de esoterie. De bestudering daarvan is sterk in opkomst. Prof. Hanegraaff aan de Universiteit van Amsterdam trekt studenten van over de hele wereld.’

Waar ligt jouw voorkeur?
‘Ik kijk liever naar die klinische kant en ik zet me in voor mensen die in een spirituele crisis zitten. We werken met een groep mensen aan een website. Het begin is er inmiddels. We geven informatie en werken aan een lijst met therapeuten die open staan voor spirituele aspecten van crisiservaringen. Wat mensen op dit gebied beleven, blijkt vaak belangrijk in verband met zingeving. In Nederland noemt 26 procent van de bevolking zich ‘ongebonden spiritueel’. En ook binnen de kerken, weet ik uit ervaring, is er tegenwoordig steeds meer belangstelling voor levende spiritualiteit. Maar, in die ongewone ervaringswereld kun je zomaar uit de bocht vliegen. Voor die mensen moeten we iets doen.’

En dan gaat het er niet over of wat de mensen ervaren hebben ‘waar’ is, maar dat ze die ervaring hebben en dat daarin patronen zitten?
‘Die ervaringen zijn wetenschappelijk (nog?) niet scherp te stellen. Het heeft weinig zin om te blijven praten in termen van ‘welles-nietes’. Je doet er beter aan naar die ervaringen zelf te kijken. Dan zie je bijvoorbeeld dat er altijd sprake is van een tijd- en cultuurspecifieke ‘kleur’. Prof. Haraldsson (IJsland) deed onderzoek naar sterfbedvisioenen die overal ter wereld voorkomen. In het westen zien mensen in hun stervensuur bijvoorbeeld vaak een verschijning van Jezus of Maria en in het oosten bijvoorbeeld Krishna. Dit soort ervaringen kunnen zowel een positieve als een negatieve wending aan iemands leven geven. Dat behoort voer voor psychologen, psychiaters en filosofen te zijn.’

Wat leerde jouw 40-jarige omgang met parapsychologie je persoonlijk?
‘Ik vind, nog steeds, die ervaringen samen met het onderzoek ernaar en de filosofische aspecten ervan ongelofelijk fascinerend. Het lijkt erop dat de mens zelf grenzen in stand houdt die hij/zij ook los kan laten. Ik heb dat zelf wel meegemaakt. Je kunt terecht komen in grenzeloze ervaringen waarin mystiek voelbaar aanwezig is, maar waarin ook waanzin op de loer kan liggen, om twee uitersten te noemen. Dat leidde mij naar momenten van vervoering, verwondering en sowieso naar een vervullend leven. Maar ik wil meteen ook waarschuwen: wees voorzichtig met deze ervaringswerelden. Niet iedereen komt er ongeschonden uit. Dat geldt zowel voor mensen die experimenteren met het gebruik van geestverruimende middelen, als voor vormen van channeling en voor mensen die te veel en te lang mediteren.’

Belemmerde die belangstelling jouw functioneren in de academische wereld dan niet?
‘Eerlijk gezegd heb ik vanuit een ‘fundamentalistisch’ wetenschappelijke hoek wel wat over me heen gekregen. Een aantal Leidse filosofen stond er gelukkig wel open voor. Oppositie kwam vooral van buiten het Instituut voor Wijsbegeerte. Maar ik kan wel tegen een stootje. Het is op de eerste plaats intrigerend. Zoals ik daarnet al zei, grensoverschrijdende ervaringen worden nauwelijks onderzocht, terwijl ze massaal gerapporteerd worden en kunnen bijdragen aan zingeving. Toch worden ze, ook in de filosofie, als iets marginaals gezien. Of als iets van ‘vroeger’, toen we nog niet ‘zo goed’ wetenschappelijk en rationeel konden denken. Maar dat is helemaal niet zo. Als je ernaar op zoek gaat, zijn ze overal in de filosofie te vinden, en niet alleen vroeger. We schreven er een boek over, ‘Wilde beesten in de filosofische woestijn’, waarin we dat duidelijk laten zien. Dat deed ik samen met twee collega’s: Hein van Dongen en Rico Sneller.’

Wat voor onderzoek zou je heel graag willen doen, mits er voldoende middelen voor zouden zijn?
‘Ik zou dan graag iets doen aan onderzoek naar zingeving en spiritualiteit. Dat helpt mensen die in een spirituele crisis zitten en het draagt bij aan het opheffen van het zingevingsvacuüm waarin onze samenleving zich bevindt. Het is wellicht ook een goed tegenwicht tegen de oververhitte, agressief-dynamische en obsessief consumptieve wereld waarin wij leven.’

Wat ga je met je vrije tijd doen?
‘In de eerste plaats zelf wat rustiger en met meer aandacht leven, met meer tijd voor mijn eigen spirituele proces. Daarnaast ga ik door met mijn filosofische praktijk waarin ik gesprekken voer met mensen die willen praten over hun buitengewone ervaringen. In het verlengde daarvan wil ik me blijven inzetten voor de website van het Spiritual Emergence Network Nederland (SENN). Ook blijf ik me inzetten voor de zeven jaar geleden opgerichte Hogeschool voor Geesteswetenschappen in Utrecht (HGU). Dat is een onderwijsinstelling waar filosofie, religiestudies en spiritualiteit centraal staan. De initiatiefnemer Hendrik Boswinkel zag in zeven jaar de HGU van 15 naar meer dan 426 studenten groeien. Met de mensen die daar werken willen we de pioniersfase afronden en consolideren.’

Meer: www.sennederland.nl en www.hgu.nl.