Bouwen aan vertrouwen

Geen revolutie maar transformatie

Daar zitten we dan samen met de zoveelste crisis, na de voedsel-, banken- en woning- nu de kredietcrisis. Iedereen nu maar een ‘tandje minder’. Eigenlijk is dit een logisch gevolg van ons aller gedrag. Een teveel van veel en een te weinig aan verantwoordelijkheid nemen en vertrouwen. Maar er is een weg terug (of vooruit).

Er lijkt een tegenstelling in de maatschappij tussen afstand nemende overheid versus controle; om zekerheid en veiligheid vragende burger versus privacy; in het algemeen controle versus (ontplooiings)vrijheid.
Over de oorzaken van de huidige crisis is veel overeenstemming: het is niet alleen een financiële crisis, maar ook een morele crisis. De nadruk op macht en geld blijft onverdroten gelden. Maar de oude structuren (banken, organisaties en overheden) wankelen; ze lijken de grip kwijt en zoeken naar nieuwe zekerheden. De collectiviteit en onderlinge samenhang is duidelijker geworden door de financiële crisis, noem het de globale verbondenheid. Dit inzicht biedt nieuwe kansen voor transformatie op andere terreinen dan dat van de financiën. Sommigen menen dat deze crisis zelfs een kans is voor transformatie naar meer liefde, vertrouwen en verbinding.
Is dat werkelijk het geval? Er zijn meer van dergelijke crises geweest, er zijn meer groepen mensen geweest die dachten dat er kansen waren voor transformatie. Het zijn steeds interessante golfbewegingen en het is fijn dat er mensen zijn die in een nieuwe tijd geloven, maar is het nu anders dan de vorige keren? En hoe maak je dat concreet?
Als we terugkijken naar eerdere grote veranderingsprocessen, dan zien we dat een nieuw gezamenlijk geloof niet altijd de weg naar een betere wereld geweest is. Neem de beurskrach in 1929: jaren misère volgden, maar uiteindelijk bleef het financiële systeem na wat kleine wijzigingen principieel overeind. Als we terugkijken naar grote revoluties, hebben die soms belangrijke verbeteringen gebracht, maar ook veel geweld en pijn veroorzaakt. Neem de Russische en de recente Arabische ‘lente’: dagelijks vernemen we nare berichten hierover. Een grote revolutie uit de Europese geschiedenis die iets positiefs bracht, lijkt me de Franse. En er zullen er wel meer van zijn. Maar pijn en geweld waren er steeds. Dus ja, de crisis zou positief kunnen uitwerken, maar dat is geen onvermijdelijkheid. Hoe voorkomen we dat tegenstellingen zoals tussen controle en vrijheid strijd veroorzaken?

Dualisme
Verschillen van mening hoeven geen probleem te zijn als er een gezamenlijke nieuwsgierigheid is naar elkaar, samen met vertrouwen in elkaar en openheid naar elkaars mening. Wat hebben we nodig voor dit vertrouwen? Traditioneel gaat ons denken en handelen uit van tegenstellingen. Zowel de systeemwereld van economie en maatschappij als de spirituele wereld gaan meestal uit van dualisme: goed of fout, haat of liefde, yin of yang, crisis of vooruitgang, etc.
Interessant is dat dit dualisme zowel in onze dagelijkse wereld als in de spirituele wereld veel strijd veroorzaakt.
Een alternatieve visie bieden esoterische stromingen waarin non-dualisme, eenheid centraal staat. Maar die stromingen staan meestal vrij ver af van de dagelijkse werkelijkheid. Want wat moeten we met yogi’s in grotten in de Himalaya of wervelende derwisjen in het Midden-Oosten? Hoe kunnen we eenheid concreet maken in ons dagelijks leven?
Laten we eerst eens naar ons taalgebruik kijken: zij- en wij-teksten, de ‘anderen’, de ‘overheid’, ‘die bedrijven’ en vul maar aan. Zolang we denken in tegenstellingen, zitten we vast in een wereld van dualisme. Wat zijn woorden die niet automatisch een tegenstelling oproepen, maar juist verbindend zijn? Zie kader, hieronder.
Een belangrijke tegenstelling in deze crisistijd is die tussen controle en loslaten. Veel overheden en bedrijven beantwoorden nieuwe problemen met nieuwe controlemechanismen, nieuwe automatiseringssystemen en nieuwe protocollen. In de zorg bijvoorbeeld is er steeds minder ruimte voor een persoonlijke invulling van het werk door zorgverleners in zorginstellingen. Hier moet iedere werkzaamheid in protocollen en systemen worden geadministreerd en gereguleerd. Het antwoord vanuit de spirituele media en in veel workshops is vervolgens: loslaten. Hoe mooi loslaten ook is, het blijft vanuit tegengesteld denken. Controle is op zich niet verkeerd, net zo min als loslaten dat is. Maar de balans is zoek.

Vertrouwen
Het is interessant om te onderzoeken wat het woord vertrouwen in deze tegenstelling kan betekenen. Je kunt dit letterlijk tussen controle en loslaten plaatsen. Het is een moeilijk te meten begrip, zeg maar gerust een vaag woord. Je kunt er van alles bij voelen, maar het is lastig – zo niet moeilijk – om vertrouwen net zo concreet te maken als controle en loslaten dat wel zijn.
Dit soort vage woorden maken ons dikwijls ongemakkelijk, daarom zoeken we duidelijkheid in de uitersten. Maar laten we dit ongemak eens even bij wijze van experiment verdragen, dan wordt het interessanter. Dan kunnen we in openheid naar verschillende werelden kijken, zonder direct een oordeel en een eigen mening klaar te hebben. Dan ontstaat er namelijk meer ruimte voor vertrouwen,  in verschillende waarden, in verschillende meningen en in diversiteit.
Dit is niet alleen theorie. Wat ik hier beschrijf is een beweging die ik de afgelopen tijd op allerlei gebieden tegenkom. Niet alleen in spirituele workshops, maar ook op bijeenkomsten van overheden, seminars van onderwijsgevenden en wetenschappelijke artikelen van filosofen en zelfs van economen.
Onlangs kwamen bijvoorbeeld zo’n 300 mensen bijeen in Amsterdam: hoogleraren, architecten, ambtenaren en kunstenaars. Mensen die theorie en praktijk moeiteloos aan elkaar verbonden; zij experimenteren met nieuwe waardesystemen en nieuwe manieren van productie en dienstverlening. Een van hun woordvoerders is de hoogleraar Jan Rotmans. Hij stelt dat wij op dit moment een kantelpunt beleven, een maatschappelijke verandering die maar één keer in de 150 jaar voorkomt. Daarbij komt de mens meer centraal en gaat het om meer vertrouwen en liefde. Hij kan concrete projecten laten zien waaraan hij bouwt en waarin hij nieuwe manieren van samenwerken succesvol toepast. Samengevat is zijn uitnodiging aan de wereld: ‘Are you ready to share?’
De bereidheid om te delen vraagt vooral vertrouwen. In de hieruit voortkomende nieuwe economie weet je niet precies wat je krijgt, je deelt diensten en producten waarbij geld maar één van de vele ruilmiddelen is, waarin je soms niet weet of je überhaupt iets terug gaat krijgen, en waarin je toch vertrouwt dat je bouwt aan een nieuwe wereld.

Intenties
Hoe kun je vertrouwen vormgeven in je eigen leven? Als eerste heb je een helder denken en inzicht nodig in de betekenis van vertrouwen, maar dat is niet voldoende voor gedragsverandering. Recente inzichten in ons bewustzijn en de discussie rond onze al dan niet aanwezige vrije wil laten zien dat we met ons denken ons gedrag niet direct kunnen veranderen.
Maar ons denken is wel essentieel voor reflectie: situaties waarderen, om vervolgens een duidelijke intentie te bepalen waarin we onszelf kunnen oefenen. De intentie van vertrouwen vraagt oefening in meditatie en mindfulness.
Maar waarom zou je? Waarom zou je vertrouwen oefenen? Waarom zou je een intentie daarvoor formuleren? Omdat je jezelf als (mede)verantwoordelijk ervaart. Want dat is wat de crisissen ons ook laten zien: jij en ik zijn medeverantwoordelijk. Noem het – heel toepasselijk – jouw meer- of minderheidsaandeel. Als wij X op ons bordje willen als consument, en wie wil dat niet, dan is er en industrie die X voor je regelt. Als jij een pensioen wilt, is er een pensioenfonds noodzakelijk dat met geld speelt. Om maar ’s wat te noemen. Anders gezegd: die crisis zijn jij en ik samen. Neem je verantwoordelijkheid? Dán kun je door naar vertrouwen. En daarvoor zijn dus inzicht en een intentie in de goede richting nodig.
De intentie vraagt oefening, in hoe je de verbinding tussen twee uitersten kan maken. In de spirituele wereld wordt veel geoefend en gemediteerd. Veel deelnemers aan dergelijke activiteiten willen zich vooral lekker voelen en even niet in hun hoofd zitten. Maar een fijne ervaring is zelden voldoende voor elementaire gedragsverandering. Ik zie dan ook dat mensen ondanks die mooie ervaringen toch weer regelmatig terugvallen in oud gedrag.
In de reguliere wereld wordt vooral veel gedacht en gehandeld. Dan worden de doelstellingen meestal wel helder geformuleerd, maar wordt er te weinig geoefend, waardoor de doelstellingen niet meer verbonden zijn met gevoelens van liefde en vertrouwen.
Vertrouwen heeft dus veel nodig: inzicht, verantwoordelijkheid nemen, intenties formuleren en ze oefenen in de wereld. Hé, ik zei ook niet dat het makkelijk is…
Dit is wat bijvoorbeeld in het boeddhisme ook elke keer wordt benadrukt: bij de meditatie is de intentie waarmee je mediteert essentieel. Vervolgens geldt de uitdrukkelijke uitnodiging om dit in je dagelijks leven in de praktijk brengen. Zodat je de hele dag mindful en liefdevol handelt, je intentie in de praktijk brengt. Dan is het hele leven beoefenen én handelen tegelijkertijd, daar ontstaat eenheid.

Middenweg
Wat betekent dat voor onze economische crisis? Dit is een kredietcrisis, samen met de banken- en huizencrisis. Krediet betekent letterlijk geloof of vertrouwen. Interessant is dat economie dus vooral over vertrouwen gaat. Als mensen vertrouwen, durven ze te investeren.
Maar het vertrouwen is beschaamd door economische spelletjes die misbruik maken van vertrouwen, een soort piramidespelen waar een kleine groep mensen en organisaties rijk werd en een grote groep vervolgens de dupe van werd.
Te veel vertrouwen, loslaten werkt dus niet. Vervolgens slaan we dan natuurlijk door naar de andere kant, wantrouwen, te weinig vertrouwen in dat de ander zijn verantwoordelijkheid neemt en de dus doorslaan in controle. Dat leidt nu tot bezuinigen en al de andere acties die ons nu zo vertrouwd voorkomen. Omdat bij het nemen van verantwoordelijkheid de verbinding met elkaar is losgelaten. En dan vliegt alles uit de bocht en moeten we nu puinruimen. De geschiedenis van de economie laat zien dat als we in dat bezuinigen doorslaan, het ook alleen maar slechter wordt.
Er zijn dus blijkbaar twee uitersten: teveel loslaten van regels en teveel vertrouwen geeft ruimte aan egoïsme en hebzucht. En teveel controle bevestigt wantrouwen en dat werkt ook niet.
De middenweg van eigen verantwoordelijkheid nemen én elkaar vertrouwen kun je leren voelen. Dat kun je niet vastleggen in regels, het helpt ook niet om helemaal los te laten. De middenweg gaat over het gezamenlijk onderzoeken van de wijsheid van verantwoordelijkheid en vertrouwen, in een doorgaand gesprek én verantwoordelijk handelen waarin het niet om de conclusies gaat maar om het gevoel van verbinding dat in dit gesprek en het beoefenen ontstaat.
De volgende stap? Gezamenlijk nieuwsgierig onderzoek opzetten. Durven. Verantwoordelijkheid nemen en vertrouwen oefenen in denken, voelen én doen. Kleinschalig, in je eigen leefomgeving. Waarmee begin jij?

Jan den Boer publiceerde eind 2012 zijn nieuwe boek ‘Schakel door naar je hart. Het trainen van de vrije wil’. Hij geeft trainingen en lezingen over omgaan met verlangen (tantra), en over het creëren van vertrouwen in relaties, gezinssituaties en werksituaties. Meer informatie op www.tantratraining.nl.

 ___________________________

 Oefening: intenties invullen
Een hulpmiddel om je intenties vorm te geven is het inkleuren en invullen van het ‘kruispunt’ (zie illustratie): onderzoek wat er misgaat op de weg van de emotie – van loslaten. Teken en schrijf dit helemaal uit: zodat je heel precies kunt voelen hoe hebzucht voelt, zodat je bijvoorbeeld als je binnenkort je belastingformulier invult, weet wanneer het zuiver is. Onderzoek vervolgens wat er misgaat op de weg van het denken – van controle, zodat je herkent wanneer je vastzit in een overtuiging, zodat je dat in een gesprek veel sneller kunt herkennen en daaruit kunt stappen. Onderzoek als derde de weg van het gevoel, van het hart: teken en beschrijf de weg van vertrouwen, liefde en verbinding. Ten slotte oefenen je jezelf in het stiltepunt: letterlijk stilstaan op het kruispunt, alle mogelijkheden overzien en doorvoelen, en vervolgens bewust kiezen voor de weg van vertrouwen, de weg van het hart.

___________________________