Als het zelf zich van zichzelf bewust wordt

Geluk, moraal, Antionio Damasio en tantrische meditatie

Antonio Damasio is een wetenschapper die het bewustzijn bestudeert. Tantrist Jan den Boer over de denkbeelden van deze denker.

Door Jan den Boer

‘Onze hoofden gaan steeds dichter naar elkaar, in een heel langzame beweging. Dan ontstaat een witte flits, het lijkt alsof we allebei in een bliksemschicht uiteenspatten. Het witte licht verandert weer in een caleidoscoop van kleuren. Ik zie hoe de kleuren van mijn aura opgaan in de aura van de vrouw tegenover mij, hoe onze energievelden zich samengevoegd hebben tot een grote kleurenpracht. Dan gaat deze vrouw weg. Ik voel mijzelf ineens als een veelkleurige Boeddha. Ik voel hoe de kleurige golven zich in mijzelf uitbreiden, en ten slotte uiteenspatten in een flits van wit licht.’
Uren na deze ervaring vind ik mezelf vroeg in de ochtend terug aan een tafel met een pen in mijn handen. Op het papier staan halve woorden, de pen bewoog elke keer als vanzelf weer weg van het papier, alsof deze gevoelde ervaring niet in woorden en betekenis gevat mocht worden.

Uiteindelijk vond ik woorden om betekenis te geven aan deze ervaring, maar naarmate ik er meer woorden aan gaf, werd het gevoel steeds meer een herinnering, steeds moeilijker direct voelbaar.

Wetenschap
Deze ervaring tijdens een tantraworkshop een aantal jaren geleden geeft een indruk van de fascinerende mogelijkheden van het menselijk bewustzijn. De ervaring is bijzonder, en toch wil ik er ook betekenis aan geven. Dat is nog niet zo eenvoudig, al snel verval je tot zweverige verhalen die op geen enkele wijze wetenschappelijk getoetst kunnen worden, of pure wetenschap die vanwege de beperkte kennis nog niets zinnigs kan zeggen over dergelijke ervaringen.

Een van de wetenschappers die zich gespecialiseerd hebben in het bewustzijn is Antonio Damasio. Hij is een van de meest vooraanstaande deskundigen op dit gebied. In zijn nieuwe boek ‘Het zelf wordt zich bewust’ geeft hij een fascinerende beschrijving van het menselijk bewustzijn. Daarbij durft hij hypothesen op te stellen die misschien nu nog niet bewijsbaar zijn, maar volgens hem wel aannemelijk zijn.
Laat ik proberen zijn visie te vertalen naar het concrete voorbeeld hierboven van mijn ervaring in de tantraworkshop. Daarmee doe ik natuurlijk iets af aan de wetenschappelijke nuances van zijn boek, maar maak ik zijn inzichten wel begrijpelijk en invoelbaar voor al die lezers die dit moeilijke boek niet willen doorworstelen.

Damasio maakt in het bewustzijn een onderscheid in drie fasen van het zelf: het protozelf, het kernzelf en het autobiografische zelf. Het protozelf gaat over de diepste gevoelens, door Damasio het primordiaal gevoel genoemd. Damasio beschrijft het protozelf als een platform van stabiliteit in een zee van beweging. Een toestand van pure ervaring, van puur gevoel. Ik denk dat de situatie die ik hierboven beschrijf, met name de fase direct nadat ik in het witte licht aanwezig was, een ervaring van puur gevoel was, helemaal in het hier en nu. Het voelde ook bijzonder stabiel. Op het moment dat ik mij bewust werd van mijn omgeving, is dat de fase van het kernzelf. Het kernzelf zijn voorstellingen in het bewustzijn, die niet verbaal of rationeel zijn, en waarvan een aantal gevoelens zijn. Op het moment dat ik om mij heen kijk en mijn omgeving in die zaal van de tantraworkshop ervaar, ervaar ik daarbij beelden, geluiden en gevoelens, die nog niet verbaal of rationeel zijn. Ik ben mij wel bewust van mijn omgeving. De volgende fase is het moment dat ik woorden wilde geven aan mijn ervaring. Damasio noemt dit het autobiografisch zelf. Het moment dat je interpretaties gaat geven aan je ervaring.

Ongemak
Waarom is het menselijk bewustzijn gaan interpreteren? Het zijn evolutionair ontwikkelde mogelijkheden om te kunnen overleven. Het hele menselijk systeem is gericht op homeostase, in evenwicht zijn. Dat evenwicht geeft een gevoel van genot, van geluk. Als het evenwicht verstoord wordt, geeft dat gevoelens van ongemak die aanleiding geven om weer een balans te zoeken. Het zoeken van balans is een interessante wisselwerking tussen emotie, gevoelens en rationele afweging.
Inzicht in hoe deze wisselwerking plaatsvindt, is essentieel om in balans te kunnen zijn, om gelukkig te kunnen zijn.

Een meer dagelijks voorbeeld. Ik zit op de fiets, mijn gedachten malen rond een zwaar probleem en ik voel een drukkend gevoel in mijn buik. Als ik terugkijk op dat moment, is het alsof ik in een zeer beperkte ruimte leefde. Toen kwam er een moment dat ik om mij heen keek, ik werd mij bewust van een zonnige omgeving, het lentegroen en de bloesembomen. Alsof de ruimte in mijzelf en om mij heen steeds groter werd. Ineens kon ik als het ware kijken naar de gedachten over mijn probleem, en  met een glimlach zien hoe deze gedachten door mij heen gingen terwijl ik daar nieuwsgierig naar kon kijken. Het zware gevoel ging weg, ik was blij dat ik een denkend en voelend mens kon zijn, en de gedachten op zich waren niet meer zo interessant.

Dit eenvoudige dagelijks voorbeeld laat zien dat de wereld van emoties en gevoelens in het dagelijks leven complex is. We zitten zelden in het pure geluk en pure gevoel. Een wereld van emoties houdt ons in zijn greep. Damasio maakt in zijn visie op het bewustzijn een essentieel verschil tussen emotie en gevoel, dat ons kan helpen om te begrijpen hoe ons dagelijks evenwicht verstoord wordt en hoe we dit weer kunnen herstellen.

Emoties zijn complexe, grotendeels geautomatiseerde, evolutionair vastgestelde programma’s van actie. Deze worden aangevuld met een cognitief programma van ideeën. Emoties komen in actie op basis van in de hersenen verwerkte voorstellingen. Ik maak mij een voorstelling van mijn probleem, en emoties roepen in mijn lichaam een actiebereidheid op. In dit geval zou dat een neiging kunnen zijn om te reageren met een boos telefoontje naar degene die mijn probleem veroorzaakt, of mijn agressie uitleven op het eerste beste bushokje in de buurt.

Dóórvoelen
Het doorvoelen van mijn emoties kan helpen om een wat meer afgewogen besluit te nemen. Dat is wat ik op de fiets deed: ik nam de tijd om te voelen en ruimte te creëren.

Volgens Damasio is een gevoel geen emotie. Een gevoel is een voorstelling van een actie, niet de actie zelf. Het bewustzijn heeft dus de mogelijkheid om emoties te doorvoelen, er betekenis aan te geven die nog niet verbaal is, maar wel gevoeld kan worden. Vervolgens kun je gevoelens leren kennen, en er betekenis aan geven. Dit proces van emoties door-voelen en hier betekenis aan geven is een langdurig proces van trainen en oefenen. Uiteindelijk kan dit volgens Damasio leiden tot wijsheid: leren zorgvuldige (morele) afwegingen te maken. Puur rationeel denken heeft dus niet zoveel zin om goede besluiten te nemen en moreel te leren handelen, het is vooral een training in de wisselwerking tussen emotie, fysieke actie en het doorvoelen van dit proces, hier betekenis aan geven en vervolgens besluiten nemen hoe je je in een toekomstige situatie wilt gedragen. Je kunt in de niet bewuste hersenruimte een vorm van controle creëren op basis van bewuste intenties en doelstellingen. Hoe beter een intentie of besluit doorvoeld is, hoe groter de kans dat je ook echt de juiste handeling vanuit je onbewuste gaat doen op het moment dat het spannend wordt.

Wat betekent dit in mijn voorbeeld op de fiets? Als ik mezelf getraind heb in het doorvoelen van mijn emoties, zal ik niet de primaire emotionele keuze maken het bushokje te vernielen, maar elke keer als ik de emotie herken de tijd nemen om deze te doorvoelen, ruimte te creëren en, zo mogelijk in interactie met anderen, te komen tot een juist besluit. Bijvoorbeeld een goed gesprek of het inschakelen van een coach of bemiddelaar.

Die ruimte van het gevoel is volgens mij vergelijkbaar met wat Damasio het protozelf noemt, ‘een stabiel eiland in een zee van beweging.’ Die ruimte van het gevoel is in zijn meest zuivere vorm het zijn in de tijd na het witte licht zoals ik dat ervoer bij de tantraworkshop. Maar in het dagelijks bewustzijn zou je dit gevoel kunnen zien als wat Damasio noemt een stromende rivier met daarin de objecten: gedachten, emoties en impulsen. Volgens mij is dit vergelijkbaar met wat in veel religies benoemd wordt als de liefde of de natuur van de geest (boeddhisme). In die natuur van de geest verschijnen gedachten, emoties en impulsen, maar kun je leren om daarmee om te gaan vanuit de juiste intentie.

Meditatie, bijvoorbeeld tantrische meditatie op het verlangen, kan je helpen om steeds meer in contact te zijn met het stabiele eiland in jezelf, de natuur van de geest, zodat je zelfs in de meest spannende situaties jezelf niet verliest in emoties gekoppeld aan gedachten, maar in de gevoelde ruimte van je bewustzijn die emoties en gedachten kan beschouwen, doorvoelen en er betekenis aan geven om vervolgens te komen tot de juiste handelingen.

Tantrisch
Hoe werkt die tantrische meditatie? Damasio schrijft dat het niet makkelijk is om nee te zeggen tegen een sterke emotie, en dat we sterke emoties soms het beste kunnen bevechten met een nog sterkere emotie. In tantrische meditatie roep je het sterke seksuele verlangen op, dat dan zo overheersend kan zijn dat andere emoties en gedachten geen ruimte meer krijgen. Vervolgens train je jezelf om in die sterke opwinding niets te doen, in pure meditatie te zijn. De opwinding lost dan heel snel op in een gevoel van balans en ruimte. Zo kunnen verstorende emoties juist door het inzetten van een sterkere emotie weer snel in balans gebracht worden. Dat vereist wel training, en het inzetten van het kernzelf en het autobiografisch zelf om de reikwijdte van je bewustzijn te vergroten.

Mijn ervaring van de diepgaande balans in het witte licht en het pure zijn in de fase daarna was na zo’n tantrische meditatie. De inzichten van Damasio over het bewustzijn helpen te begrijpen hoe dit werkt en hoe je dit in kunt zetten om een gelukkig mens te zijn met liefdevolle intenties voor de wereld om je heen.

Jan den Boer studeerde bouwkunde en filosofie, deed een opleiding in lichaamsgerichte therapie en specialiseerde zich in tantra, geïnspireerd op het boeddhisme. Hij geeft trainingen op het gebied van intimiteit en seksualiteit, waarin mensen door een combinatie van oefening, kennis en reflectie zichzelf kunnen trainen in leven vanuit een doorvoelde en doordachte intentie.Den Boer publiceerde vele artikelen en vijf boeken, zijn meest recente is Vrijen in verbinding (2010, Ten Have).

Info: www.tantratraining.nl.