Ware kinderheld en mensenredder op ’t witte paard van de wetenschap

Het tweede boek van Peter A. Levine: Het Weerbare Kind, over traumawerk bij kinderen

Niemand was vuriger en totaler trouw aan het getraumatiseerde kind in mezelf dan ik. Maar inzichtelijke en emotionele benaderingen ten spijt bleef het mij toch onmogelijk me er zo mee te verbinden dat ik de ontregelende gebeurtenissen van vroeger echt onschadelijk kon maken. Iets ongrijpbaars hield me tegen. Totdat ik ‘De Tijger Ontwaakt’ van Peter A. Levine in handen kreeg, over de biologische basis van psychische trauma’s.

Door Samar Arons

Levine legde in ‘De Tijger Ontwaakt’ haarfijn uit hoe mijn autonome zenuwstelsel mij nog steeds biochemisch bleef beschermen tegen de gevaren van lang geleden. Hoe herinneringen worden bewaard, compleet met de lichamelijke reacties erop. Als er iets gebeurt dat doet denken aan een oud, zelfs geheel vergeten trauma, dan ‘herinnert’ zich je lichaam het gevaar en zet je aan tot een defensieve reactie op de actuele situatie. Dat gaat razendsnel en buiten je bewuste wil om. Het overkomt je voordat je het in de gaten hebt, variërend van je terugtrekken in jezelf, tot een ‘kort lontje’ of een regelrechte shock. Ik kwam steeds weer vast te zitten in die bevroren staat waarin je niets meer voelt. Natuurlijk kwam ik zo geen stap verder. Somatic Experiencing bood de veiligheid en techniek die nodig waren om de traumastress letterlijk te ontzenuwen, waardoor ik ook de meest ingrijpende belevenissen alsnog kon verwerken en integreren.

‘Het Weerbare Kind’ schreef Peter Levine samen met Maggie Kline, gezins- en kindertherapeut en senior Somatic Experiencing-instructeur. Samen schreven zij al eerder het uitvoerige ‘Trauma Through a Child’s Eyes: Awakening the Ordinary Miracle of Healing’. Het Weerbare Kind is de helft dunner en op te vatten als handboek voor ouders en andere kinderverzorgers. Het gaat over traumawerk bij kinderen, hoe te voorkomen of naderhand te verhelpen. Laat me hier een lans breken voor alle kinderen die ons zijn toevertrouwd (en ook die in onszelf): lezen dit boek!

Trauma’s

Het onderkennen en behandelen van het posttraumatische stresssyndroom (PTSS) was in de zestiger jaren van de vorige eeuw pionierswerk in de VS. Het zette Peter Levine op een nieuw spoor van posttraumatische stress als factor van betekenis op een onverwacht terrein: in zijn alledaagse psychotherapiepraktijk. Op een dag in 1969 ontwaakte er een tijger in een cliënte, die bij hem was gekomen vanwege haar veelvuldige paniekaanvallen. Met die doorbraak kwam haar bevroren levensenergie voorgoed los, terwijl die bevriezing haar levenslang in de greep had gehouden uit angst voor de paniekgevoelens die haar lichaam met zich meedroeg (niet van een oorlogstrauma, maar door een heel alledaagse ziekenhuisingreep op vierjarige leeftijd: het knippen van de amandelen). Levine ontwikkelde daarop een behandelmethode om het trauma los te maken uit het lichaam door het autonome zenuwstelsel te beïnvloeden: Somatic Experiencing (SE). SE maakt niet alleen preventie, behandeling en genezing van trauma’s en PTSS mogelijk. In mijn eigen cliëntenpraktijk zie ik hoopvolle tekenen dat SE ook de geneeskans vergroot bij stevige diagnoses als schizofrenie en persoonlijkheidsstoornissen, dus daar waar de psychiatrie wel behandelingen biedt maar niet van genezingen rept. Veel verborgen leed blijft verborgen, omdat er geen zicht is op oplossingen. Mensen durven hun verhaal pas te doen als ze ergens hebben gezien of gehoord dat er remedies bestaan. Pas als ze begrip en effectieve hulp kunnen verwachten, riskeren ze het met hun vaak schaamtevolle onbeheersbare problemen te voorschijn te komen. In de komende decennia gaan we de heilzame effecten van Somatic Experiencing zien uitbreiden, daar ben ik zeker van.

Heftige ervaringen

De jeugd heeft de toekomst, moet Peter Levine hebben gedacht, in zijn ontwapenende kruistocht tegen leed dat wordt geleden door chronisch overbelaste zenuwstelsels. In Het Weerbare Kind legt hij duidelijk uit wat trauma eigenlijk is: overweldigd zijn door iets dat te veel was, of te snel ging, of in een te vroege fase gebeurde om te kunnen bevatten. Het gaat dus niet zozeer om de gebeurtenis zelf, maar om het effect daarvan in het kind. Levine en Kline illustreren die uitleg met voorbeelden van echte kinderen uit het dagelijks leven, die kampten met symptomen waar niemand een touw aan vast kon knopen. Je leest ontroerende voorbeelden over opluchting en normalisering in gedrag, maar ook hoe vergaand mensen kunnen ontsporen als goede traumazorg ontbrak. De voorbeelden leren je zien hoe belangrijk het is onderscheid te maken tussen instinctieve reacties en emotionele reacties, als je kinderen wilt helpen heftige ervaringen te boven te komen. Dat zijn wij met ons allen – ouders, leerkrachten, gezondheidszorg – totaal niet gewend. Tot op heden wordt er na gruwelijke gebeurtenissen zoals schietpartijen op scholen, of na een simpele griepprik, voornamelijk veel gelegenheid geboden over gevoelens te praten. Het stimuleren van praten over gevoelens vóórdat de fysiologische reeks reacties op het gevaar is doorlopen en voltooid, blokkeert dat natuurlijke proces en sluit de niet-ontladen stress op. De hoge activering die je in staat stelt te vechten of te vluchten als er gevaar dreigt of iets ingrijpends gebeurt, blijft dan in het lichaam achter als herinnering van gevaar. Elke keer als je terugdenkt aan de gebeurtenis, of zelfs als er alleen weer wat spanningen in je omgeving zijn, jaagt de adrenaline opnieuw door je bloed. Je zo opgejaagd en bedreigd te voelen, terwijl je ‘veilig’ in bed ligt of gewoon thuis op de bank zit, dat is zonder deze kennis van het instinct niet te plaatsen, niet te begrijpen. Het leidt tot angst voor de angst, en dwingt tot het vinden van manieren om te ontsnappen aan dat afschuwelijke gevoel, door middelenmisbruik en andere soorten van verdoving. In het uiterste geval van niet-voltooide defensie is de activering (steeds opnieuw) dusdanig hoog, dat het zenuwstelsel de sterkste bescherming uit de kast haalt: immobilisatie, bevriezing, shock, de wezenloze toestand van totale dissociatie. Toch wordt ook die toestand zelden gesignaleerd of ingeschat als instinctief, omdat de ratio vaak gewoon blijft functioneren. Een mens blijft ‘voor rede vatbaar’ waardoor de nood over het hoofd wordt gezien, ondanks ogen waarin het licht is gedoofd en een vlakke, emotieloze stem. Bovendien zijn zowel volwassenen als kinderen in staat om publiekelijk een stabiele, zelfs vrolijke en gelukkige indruk te wekken, terwijl ze van binnen verdoofd en verkrampt een onvoorspelbaar explosief geweld met zich meedragen.

Kettingreacties

Is het voor volwassenen al een bezoeking te lijden onder niet-ontladen traumastress, voor kinderen is het nog moeilijker te verdragen, omdat ze minder mogelijkheden hebben angsten te verdringen en zich voor de nare sensaties af te sluiten, zoals door verslaving. Een overbelast zenuwstelsel in kinderen geeft weinig andere mogelijkheden dan ‘lastig’ en ‘onhandelbaar’ worden, of stil en gesloten. Wat we nodig hebben om ze te helpen, is leren de signalen te herkennen in gedrag, motoriek en gezichtsuitdrukking, in de ademhaling, en in tekenen als een rode of juist bleke huid, die duiden op een verhoogde activering in het zenuwstelsel, terwijl het gevaar al lang en breed is geweken. Aan zulke tekenen merk je dat er traumastress zit opgeslagen als een vicieuze kettingreactie in de instinctieve samenwerking van motoriek, zenuwstelsel en biochemie. Om ervan los te komen gaat het niet per se om de traumatische gebeurtenis zelf, maar om “het voltooien van de incomplete reactie van het lichaam waarmee de persoon zichzelf en anderen wil beschermen”. Die onvoltooide verdedigingsreacties houden dus niet alleen het lichaam (soms nog jarenlang) gevangen in de stressvolle staat van alarm, ook het gedrag en de zelfbeleving hebben latent of manifest te lijden onder die overdruk.

De auteurs van Het Weerbare Kind trainen je als lezer in het zelf leren onderscheiden van instinct, emotie en ratio, en het leren opmerken van sensorische gewaarwordingen. Door het zelf te gaan opmerken en begrijpen, kun je je kind meenemen in die ontdekkingsreis van lichamelijke reacties op alle mogelijke gebeurtenissen. De auteurs reiken diverse technieken aan om kinderen van alle leeftijden te helpen de traumatische respons te voltooien. Praktijkvoorbeelden illustreren hoe het werkt en wat je in volgorde het beste kunt doen. Daarbij geven ze richtlijnen voor alle mogelijke specifieke situaties die voorkomen in het leven van kinderen: eerste hulp bij ongelukken en vallen, trauma voorkomen bij operaties en andere medische ingrepen, bij geweld en pesterij op scholen, hoe je kinderen weerbaar maakt ter voorkoming van seksueel misbruik, hoe je voorkomt dat rouwprocessen bij verlies of scheiding traumatische gevolgen hebben. De auteurs leggen uit hoe een kind zich in leeftijdfases ontwikkelt en hoe je in elke fase hun zelfvertrouwen kunt helpen groeien en trauma voorkomt.

Te paard!

Het enige manco van het boek is het probleem dat Levine heeft, dat wij allen hebben: de inhoud kan enkel dáár terechtkomen, waar het eigenlijk al heel goed gaat. Het boek spreekt volwassenen aan die zelf niet of nauwelijks getraumatiseerd zijn of hun trauma’s konden verwerken. Het spreekt ‘verlichte’ ouders aan die zelf in emotioneel gezonde gezinnen zijn opgegroeid, of de capaciteiten hadden een disfunctionele achtergrond te boven te komen. Het heeft niet alleen dergelijke goede zaaigrond nodig, de lezer moet het ook nog actief zelf in de vingers willen krijgen. Juist in de gezinnen die met beproevingen te maken hebben die vaak diepgeworteld en complex zijn, hebben de ouders wel iets anders aan hun hoofd. Dat is des te verdrietiger omdat trauma’s niet alleen ontstaan door operaties, misbruik, valpartijen, ongelukken, rampen, enz., maar ook door disfunctionele gezinsdynamiek en hechtingsproblematiek. Bij de begeleiding van gezinnen in nood, of het verwerken van jeugdtrauma op volwassen leeftijd, is SE ook onontbeerlijk, maar met meer inzicht in het zenuwstelselgedeelte dat de sociale interactie reguleert (Polyvagal theory van Porges) in samenhang met de persoonlijkheidsontwikkeling. Ook de professionals wacht dus een opleidingsinhaalslag op dit terrein. Maar zullen wij versagen bij het overzien van de grote nood? Met zo’n vurig voorvechter als Peter A. Levine aan het hoofd der troepen? Ik dacht van niet. Te paard! Met Het Weerbare Kind in de aanslag! Lees het, leer het, help jezelf en je kinderen ermee, en vertel erover. De wereld wacht op ons.

Samar Arons werkt vanuit Bureau Inca Vision: www.incaknowhow.nl als trainer, coach en traumatherapeut. Ze ontwikkelde MIJModel voor (zelf)coaching en training, een handleiding voor traumaverwerking en persoonlijke ontwikkeling voor wie wezenlijk werk van zichzelf wil maken.

Literatuur:

• De Tijger Ontwaakt, Traumabehandeling met lichaamsgerichte therapie, Peter A. Levine, 2007 Altamira-Becht.
• Het Weerbare Kind, traumawerk bij kinderen, Peter A. Levine & Maggie Kline, 2009 Altamira-Becht.

Info:

• Peter A. Levine PhD, Foundation for Human Enrichment: www.traumahealing.com.
• Stichting Somatic Experiencing Nederland: www.traumahealing.org.
• Stephen W. Porges PhD, Polyvagal theory: www.stephenporges.info.